کاربر:Hamzeahmadi/صفحه تمرین: تفاوت میان نسخه‌ها

از دانشنامه فقه معاصر
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر
دیداریویکی‌متن
Hamzeahmadi (بحث | مشارکت‌ها)
۳۹۷ ویرایش‌ها
Hamzeahmadi (بحث | مشارکت‌ها)
۳۹۷ ویرایش‌ها
 
(۱۰۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
جراحی زیبایی از مسائل نوظهور در فقه اسلامی و شاخه‌ای از جراحی است که در آن به عمل زیباسازی، اصلاح و بهبود شکل ظاهری عضوهایی چون: بینی، فک، گونه‌ها و لب و همچنین زیباسازی بدن مانند زدودن چربی‌های اضافی در شکم، ران و سینه‌ها، کاشتن مو، مژه و ابرو و کارهایی از این قبیل، پرداخته می‌شود. جراحی زیبایی از عناوین جدید و در زمره مسائل مربوط به فقه پزشکی است که در برخی کتب فقهی معاصر و در پاسخ به استفتائات، از احکام شرعی آن سخن گفته شده است.
بنا به نظر فقهای معاصر شیعه، جراحی زیبایی اگر جنبه درمانی داشته و انجام آن ضرورت داشته باشد، عملی جایز به شمار می‌رود. بیشتر فقهای معاصر بر این نظرند، چنانچه جراحی زیبایی دارای غرض عقلایی باشد، انجام آن جایز است. فقهایی مانند حسینعلی منتظری و محمد فاضل لنکرانی، تأمین زیبایی را از جمله اغراض عقلایی دانسته‌اند. فقیهانی چون: محمدتقی بهجت و محمدعلی علوی گرگانی، جراحی زیبایی را اگر صرفاً به هدف افزایش زیبایی باشد، جایز ندانسته‌اند. از نظر فقها اگر جراحی زیبایی صرفاً برای کسب زیبایی باشد، در صورتی که مستلزم نگاه و لمس نامحرم باشد، جایز نیست؛ اما اگر جنبه درمانی داشته و انجام آن ضرورت داشته باشد و پزشک غیر هم‌جنس وجود نداشته باشد، اشکالی ندارد.
==تبیین مسئله و جایگاه آن==
جراحی زیبایی (عملیة التجمیل) یا جراحی پلاستیک<ref>کلهرنیا گلکار و دیگران، «بررسی فقهی-حقوقی مبانی و محدوده تجویز جراحی‌های زیبایی و ترمیمی»، ص۸۳</ref> شاخه‌ای از جراحی و عبارت است از عمل زیباسازی، اصلاح و بهبود شکل ظاهری عضوی مانند بینی، فک، گونه‌ها و لب است.<ref>مؤسسه دایره المعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۶۹</ref> از بین بردن و زدودن زوائد بدن مانند چربی‌های اضافی در شکم یا ران و یا در سینه‌ها و همچنین کاشت مو، ابرو و مژه (اکستنشن) از جمله مصادیق جراحی زیبایی به شمار می‌روند.<ref>المحامید، «اذن الزوج العملیات التجمیلیة التحسینیة»، ص۳۱۵</ref>
جراحی زیبایی با توجه به اغراض و هدف انجام آن به سه دسته تقسیم می‌شود:
# جراحی ترمیمی کارکردی که برای رفع نقص عملکرد عضو مربوطه صورت می‌گیرد و واجد ضرورت حیاتی است؛
# جراحی ترمیمی شکلی که صرفاً به جهت اصلاح و زیباسازی عضوی از بدن که صورتی غیر طبیعی دارد صورت گرفته و هدف آن اصلاح‌ عضو معیوب است؛
# جراحی زیبایی محض که در آن فردی طبیعی به جهت ارتقاء و افزایش زیبایی رضایت به عمل جراحی می‌دهد و بعضاً می‌تواند به خاطر ضرورتی غیر عینی (روحی-روانی) مانند افزایش اعتماد به نفس و یا «اختلال زشتی بدن»{{یادداشت| اختلال زشتی بدن (Body dysmorphic disorder): یک مشغولیت ذهنی در مورد نقص‌های موهوم یا کوچک که منجر به اختلالات قابل توجه یا اختلالات کارکردی می‌شود. (کلهرنیا گلکار و دیگران، «بررسی فقهی-حقوقی مبانی و محدوده تجویز جراحی‌های زیبایی و ترمیمی»، ص۱۱۳.) }}  و افسردگی ناشی از آن باشد.<ref>کلهرنیا گلکار و دیگران، «بررسی فقهی-حقوقی مبانی و محدوده تجویز جراحی‌های زیبایی و ترمیمی»، ص۷۹؛ مصری، ملاحظات شرعی و قانونی اعمال جراحی زیبایی، ۱۳۹۲ش، ص۲۳.</ref>
===جایگاه مسئله در فقه معاصر===
جراحی زیبایی از شاخه‌های نوظهور در پزشکی نوین است که امروزه در سراسر جهان و به ویژه در جوامع اسلامی، از مسائل مورد ابتلای مردان و زنان است. فقیهان در بعضی کتب فقهی معاصر  و در پاسخ به استفتائات، از احکام آن سخن گفته‌اند.<ref>مؤسسه دایره المعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۶۹</ref> البته در متون فقهی باب مستقلی به جراحی زیبایی اختصاص ندارد؛ اما موضوعات مرتبط به این مسئله در  چند باب مثل باب نکاح،<ref>صفاتی، کاظمی، «جراحی زیبایی از منظر فقه»، ص۲۲.</ref> در مباحث وضو و غسل مربوط به عضو مورد جراحی،<ref>تبریزی، صراط النجاة فی اجوبة الاستفتائات، ۱۴۳۶ق، ج۷، ص۲۱۸.</ref> و مباحث مرتبط با احکام نظر و لمس نامحرم، مطرح شده است.<ref>مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۴۷۹.</ref>


===تاریخچه و زمینه شکل‌گیری===
'''استعمالِ دُخانیات'''، تنفس دود ناشی از سوزاندن توتون یا تنباکو است. نخستین بار توتون یا تنباکو از کشورهای غربی به کشورهای اسلامی وارد شد و با رواج استعمال آن در میان [[مسلمان|مسلمانان]]، [[مجتهد|فقیهان]] نیز به بررسی [[احکام شرعی|حکم شرعی]] آن پرداختند. گروهی از فقیهان به [[حرام|حرمت]] و گروهی دیگر به جواز آن [[فتوا]] دادند.
جراحی زیبایی به شکل امروزی آن در کتاب‌های روایی و فقهی گذشته مطرح نبوده است و از مسائل نوظهور پزشکی است که در حیطه فکر و مطالعات فقهای معاصر، جهت بررسی حکم شرعی آن، قرار گرفته است. با این حال ابن سعد در کتاب «الطبقات الکبری»، روایتی نقل می‌کند که بر اساس آن پیامبر (ص) به شخصی به نام «عَرفجة بن اسعد بن کرب عُطاردی» که در یکی از جنگ‌های دوران جاهلیت، بینی‌اش را از دست داده و برای خودش بینی‌ای از نقره ساخته بود، ولی بوی بدی از آن می‌آمد، سفارش کرد تا بینی‌ای از طلا بسازد و استفاده کند.<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۳۲.</ref> برخی نویسندگان این گونه‌ روایات را به عنوان نمونه‌ای از جراحی زیبایی بینی در دوران صدر اسلام تلقی کرده‌اند.<ref>جلال ندیر، عملیات التقویم و التجمل و احکامها فی الفقه الاسلامی، ۲۰۲۱م، ص۲۸.</ref> چنان‌که در روایتی دیگر از پیامبر (ص) زنانی که مو و دندان زنان دیگر را می‌تراشند یا موی سر زنی را به زن دیگر وصل می‌کنند یا بر بدن زنان دیگر خالکوبی می‌کنند نکوهش شده‌اند<ref>شیخ صدوق، معانی الاخبار، ص۲۵۰؛ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۷، ص۱۶۶.</ref> که نشان‌گر رواج برخی گونه‌های ابتدایی عمل زیبایی است.


==جراحی زیبایی از منظر حکم اولی==
[[قاعده لاضرر]] مهم‌ترین دلیلی است که قائلان به حرمت استعمال دخانیات به آن استناد کرده‌اند. آنان بر این نظرند که استعمال دخانیات برای سلامتی ضرر دارد و براساس قاعده لاضرر هر چه برای سلامتی ضرر داشته باشد حرام است. این دلیل مورد نقد قائلان به جواز استعمال دخانیات قرار گرفته و گفته‌اند مفهوم ضرر، مفهوم ثابتی نیست و به مزاج‌های مختلف افراد، شرایط زمانی و مکانی و مقدار آن، بستگی دارد. از نظر این فقیهان، استعمال دخانیات، تنها برای برخی افراد ضرر دارد و فقط نسبت به آنان حرام است، لذا نمی‌توان حکم کلی صادر کرد و آن را برای همه حرام دانست.  
دیدگاه فقهای شیعه درباره حکم شرعی مسئله جراحی زیبایی در سه جهتِ «حکم اولی»، «حکم ثانوی» و «لوازم و آثار» قابل بررسی است:
===نظریه جواز جراحی زیبایی به عنوان حکم اولی و ادله آن===
بیشتر فقهای معاصر شیعه بر این نظرند که جراحی زیبایی فی نفسه (با صرف نظر از عناوین دیگر)، جایز است.<ref>برای نمونه نگاه کنید به خویی و تبریزی، احکام جامع مسایل پزشکی، ۱۴۳۲ق، ص۳۶۸؛ منتظری، رساله استفتائات، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۳۵۲؛ صافی گلپایگانی، استفتائات پزشکی، ۱۳۹۶ش، ص ۲۶۵؛ خامنه‌ای، اجوبة الاستفتائات، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۷۸؛ روحانی، استفتائات (پرسش و پاسخ‌های مسائل شرعی)، ۱۳۸۳ش، ج۴، ص۲۳۴؛ مظاهری، مسائل متفرقه پزشکی، ۱۳۹۱ش، ص۱۵.</ref> البته فقیهانی چون: محمدرضا گلپایگانی،<ref>گلپایگانی، ارشاد السائل، ۱۴۱۳ق، ص۱۷.</ref> حسینعلی منتظری،<ref>منتظری، احکام پزشکی، ۱۳۸۱ش، ص۱۳۸</ref>. محمد فاضل لنکرانی،<ref>لنکرانی، احکام بیماران و پزشکان، ۱۴۲۷ق، ص۱۳۴.</ref> لطف الله صافی گلپایگانی،<ref>صافی گلپایگانی، استفتائات پزشکی، ۱۳۹۴ش، ص۲۶۵-۲۶۹</ref> یوسف صانعی<ref>صانعی، استفتائات پزشکی، ۱۳۸۴ش، ص۴۵.</ref> و حسین نوری همدانی<ref>نوری همدانی، هزار و یک مسئله: مجموعه استفتائات، مهدی موعود، ج۱، ص۲۴۱</ref> بر این نظرند که  اگر جراحی زیبایی برای اغراض عقلایی باشد، انجام آن جایز است. منتظری، فاضل لنکرانی و صانعی، تأمین زیبایی را از اغراض و مقاصد عقلایی دانسته‌اند.<ref>منتظری، احکام پزشکی، ۱۳۸۱ش، ص۱۳۸؛ فاضل لنکرانی، احکام بیمان و پزشکان، ۱۴۲۷ق، ص۱۳۴؛ صانعی، استفتائات پزشکی، ۱۳۸۴ش، ص۴۵.</ref> بنابراین اگر فردی برای شهرت‌طلبی و خودنمایی یا به دلیل چشم و هم‌چشمی و اموری از این قبیل که هیچ هدف و قصد عقلایی در آن نیست، بخواهد اقدام به جراحی زیبایی بکند، عملش مشمول حکم جواز نخواهد شد.<ref>صفاتی و کاظمی، «جراحی زیبایی از منظر فقه»، ص۲۹.</ref> ادله‌ای که این فقها بدان تمسک کرده‌اند عبارتند از:


====اصالة الاباحه====
فقهای مسلمان معتقدند که هیچ نصی در خصوص حکم شرعی استعمال دخانیات وارد نشده است، با این وجود گروهی از آنان [[اصل احتیاط|احتیاط]] کرده و گروهی دیگر با تمسک به [[اصل برائت]] و [[قاعده حلیت]]، به جواز آن فتوا داده‌اند.
اگر فقیه در حلال و یا حرام بودن چیزی شک کند و دلیل شرعی برای حرمت آن چیز (پس از فحص و جستجو) به دست نیاورد، اصل را بر اباحه یا عدم حرمت آن چیز می‌گذارد.<ref>ولایی، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، ۱۳۸۷ش، ص۷۲</ref> بنابراین درباره حکم شرعی جراحی زیبایی، چون که دلیل شرعی مانند آیه، روایت، دلیل عقلی و اجماع بر حرمت آن نداریم، اصل بر اباحه و عدم حرمت آن است.


====قاعده تسلط====
استعمال دخانیات را از مسائل اجتماعی و چالش‌های جدی در حوزه سلامت و بهداشت به شمار آورده‌اند. براساس آیین‌نامه «ممنوعیت استعمال و عرضه سیگار و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی»، مصوب [[نظام جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی ایران]]، به‌منظور حفظ حقوق افراد جامعه و تأمین سلامت آن‌ها در برابر زیان‌های ناشی از استعمال دخانیات، استعمال هر گونه سیگار و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی مسقف، به هر نحو ممنوع اعلام شده است.  
مطابق این قاعده (که فقها اعتبار آن را با استناد به قرآن، روایات، سیره عقلاء و اجماع ثابت کرده‌اند) هر مالکی به مال خود تسلط کامل دارد و می‌تواند در آن هر گونه تصرفی اعم از مادی و حقوقی بکند و هیچ کس نمی‌تواند او را بدون مجوز شرعی از تصرفات منع کند.<ref>محقق داماد، قواعد فقه، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲۲۷.</ref> این قاعده، تسلط انسان بر خود و افعال خود را نیز شامل می‌شود.<ref>مکارم شیرازی، القواعد الفقهیة، ۱۳۷۰ش، ج۲، ص۳۶.</ref> بر این اساس چون انسان مالک و مسلط بر جان خویش است در صورت عدم منع شرعی، می‌تواند در بدنش تصرف کرده و به جراحی زیبایی برای خود اقدام کند.<ref>صفاتی، کاظمی، «جراحی زیبایی از منظر فقه»، ص۲۷-۲۸.</ref>


===نظریه حرمت جراحی زیبایی به عنوان حکم اولی و دلایل آن===
==تبیین مسئله و جایگاه آن==
محمدتقی بهجت از فقهای معاصر، جراحی زیبایی را محل اشکال دانسته‌ و بر این نظر است که جراحی زیبایی اگر صرفاً برای زیبایی باشد، احتیاط واجب در ترک آن است.<ref>قاسمی، دانشنامه فقه پزشکی، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۱۹۵.</ref> محمدعلی علوی گرگانی نیز در جواب استفتائی درباره حکم شرعی جراحی بینی به منظور زیبایی برای زن و مرد، به‌طور مطلق گفته است: «جراحی برای زیبایی به نظر ما جایز نیست.»<ref>علوی گرگانی، استفتائات پزشکی، ۱۳۹۵ش، ص۱۱۷.</ref>
استعمال دخانیات یا شُرب توتون، استنشاق دود ناشی از سوزاندن توتون یا تنباکو، به کمک وسایلی همچون سیگار، قلیان، چپق، پیپ یا امثال آن است.<ref>الطیار و دیگران، الفقه المیسر، ۱۴۳۳ق، ج۱۳، ص۴۴؛ عقیق، الاحكام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، دار المیمان، ص۱۹.</ref> آنچه از توتون و تنباکو به صورت سیگار و غیر آن استعمال می‌شود را نیز دخانیات گویند.<ref>جمعی از نویسندگان، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۵۸۶.</ref>


====آیه تغییر خلقت====
از این اصطلاحات در ابواب فقهی صلاة و صوم، بحث شده است.<ref>جمعی از نویسندگان، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۵۸۶.</ref> همچنین فقهای مسلمان درباره حکم شرعی خرید و فروش آن  به‌طور مستقل بحث کرده‌اند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۴؛ الطیار و دیگران، الفقه المیسر، ۱۴۳۳ق، ج۱۳، ص۴۴؛ عقیق، الاحكام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، دار المیمان، ص۱۹؛ جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۹-۱۱۰.</ref>
جراحی زیبایی نوعی تغییر در خلقت خداوند است و مطابق آیه «لأمرنهم فلیُغیّرُن خلق الله...؛ فرمانشان می‌دهم که خلقت خدایی را تغییر دهند.» <ref>سوره نساء، آیه ۱۱۹.</ref> تغییر در خلقت خدا از وسوسه‌ها و فرمان‌های شیطان بوده و از آن منع شده است، پس جراحی زیبایی ممنوع بوده و حرام است.
===جایگاه مسئله در فقه معاصر===


در پاسخ گفته شده است، اولاً: در این صورت خیلی از کارها از قبیل جراحی برای جداسازی انگشت اضافه، جراحی برای جدا کردن دوقلوهای به هم چسبیده و یا ترکیب انواع گیاهان با هم و تولید گیاهان جدید و...که در همه این موارد تصرف در خلقت خداوند است، را باید حرام دانست؛ در حالی که هیچ‌کدام حرام نیستند.<ref>مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۱۳۳.</ref>
===تاریخچه و زمینه شکل‌گیری===
 
گفته می‌شود توتون و تنباکو از کشورهای غربی به کشورهای اسلامی وارد شده است.<ref>برای نمونه نگاه کنید به حر عاملی، فوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۴؛ عبد السلام الطویلة، فقه الاشربة و حدها، ۱۴۰۶ق، ص۴۳۶.</ref> آغاز ورود دخانیات از غرب به کشورهای اسلامی را از سال‌های آخر قرن دهم هجری گزارش کرده‌اند.<ref>عبد السلام الطویلة، فقه الاشربة و حدها، ۱۴۰۶ق، ص۴۳۶.</ref>  
ثانیاً: آیه مربوط به توحید و شرک است و مراد از «خلق الله» در این آیه، فطرت است؛ یعنی انسان‌ها‌ را وسوسه می‌کنم تا فطرت الله را تبدیل به کفر کنند.<ref>مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۱۳۳.</ref>
 
====روایات====
یکی از ادله حرمت جراحی زیبایی روایاتی است که بر عدم جواز اعمالی که موجب تغییر در ظاهر انسان می‌شود، دلالت می‌کنند. مانند روایتی که شیخ صدوق از امام صادق (ع) نقل کرده است که در آن پیامبر چند گروه از زنان؛ یعنی زنانی که موی صورت زن دیگری را می‌کنند، دندان‌های زن دیگری را می‌تراشند، موی سر زنی را به سر زن دیگر وصل می‌کنند، بر صورت و بدن زن دیگری خالکوبی می‌کنند و همچنین زنانی که این کارها بر روی آنها انجام می‌پذیرد را لعن کرده است.<ref>صدوق، معانی الاخبار، دار المعرفة، ص۲۵۰.</ref>  
 
در پاسخ به این استدلال گفته می‌شود اولاً: برخی فقهای معاصر شیعه مانند سید ابوالقاسم خویی و سیدتقی طباطبایی قمی این روایت را به لحاظ سندی ضعیف دانسته‌اند.<ref>توحیدی، مصباح الفقاهة،۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۰۴؛ طباطبایی قمی، عمدة المطالب فی التعلیق علی المکاسب، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۵۷.</ref>  


ثانیاً: اطلاق برخی روایات<ref>برای نمونه نگاه کنید به حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۲ق، ج۱۷، ص۱۳۲.</ref> بر جواز وصل کردن موی سر یک زن به سر زن دیگری دلالت دارد. <ref>توحیدی، مصباح الفقاهة، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۰۲.</ref> و مقتضای جمع بین این دو دسته روایات، کراهت وصل کردن موی یک زن به سر زن دیگری است و نه حرمت آن.<ref>شیخ انصاری، کتاب المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۶۸-۱۶۹؛ توحیدی، مصباح الفقاهة، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۰۳؛ سبحانی، المواهب فی تحریر احکام المکاسب، ۱۴۲۴ق، ص۳۱۱.</ref> سایر موارد مذکور در روایت نیز بنا به نظر شیخ انصاری با توجه به وحدت سیاق و همچنین با توجه به روایاتی که مطلق زینت برای زن را جایز شمرده‌اند، محکوم به کراهت‌ هستند.<ref>شیخ انصاری، کتاب المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۶۹.</ref> لازم به ذکر است که برخی از فقهای شیعه مانند میرزا علی ایروانی و خویی بر این عقیده‌اند که لفظ «لعن» در این روایت دلالت بر کراهت دارد<ref>ایروانی، حاشیة المکاسب، ۱۳۷۹ق، ج۱، ص۱۹؛ توحیدی، مصباح الفقاهة، ۱۴۱۷، ج۱، ۲۰۴.</ref> از نظر جعفر سبحانی دلالت «لعن» بر کراهت نیازمند قرینه است و در این روایت به قرینه روایاتی که وصل موی انسان به سر انسان دیگر را جایز شمرده‌اند، بر کراهت دلالت می‌کند.<ref>سبحانی، المواهب فی تحریر احکام المکاسب، ۱۴۲۴ق، ص۳۱۴.</ref>
همچنین نقل شده است که نخستین بار توتون و تنباکو به کشور ترکیه در سال ۱۶۰۵م، از طریق قسطنطنیه، به دمشق در سال ۱۶۰۶م، به حجاز، مکه و کشور مصر در اواخر سال ۱۶۰۱م، وارد گردید.<ref>عتیق، الاحکام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، دار المیمان، ص۲۴-۲۵.</ref> بنا به برخی نقل‌ها ورود دخانیات به کشور ایران از اوایل قرن ۱۱ هجری بوده است.<ref>فتح‌الله‌پور، «دخانیات»، ص۳۸۹.</ref> پس از گسترش دخانیات در کشورهای اسلامی و شیوع استعمال آن در بین مسلمانان، فقها به بررسی حکم شرعی آن پرداختند.<ref>رحیمی، «بررسی آیات فقهی در حلیت یا حرمت استعمال دخانیات در نگاه فریقین»، ص۷۰.</ref> گروهی از فقها آن را جایز و گروه دیگری آن را حرام اعلام کردند.<ref>رحیمی، «بررسی آیات فقهی در حلیت یا حرمت استعمال دخانیات در نگاه فریقین»، ص۷۰.</ref>


===اصالة الحظر===
===مناقشه اصولی و اخباری در حکم شرعی استعمال دخانیات===
گفته می‌شود خداوند مالک حقیقی همه اشیاء و از جمله بدن ما انسان‌ها است و برای تصرف در ملک خداوند باید از طرف او اذن داشته باشیم. از یک طرف، جراحی زیبایی نوعی تصرف در بدن که ملک خدا است، به شمار می‌رود و از طرفی دیگر هیچ اذنی برای این نوع تصرف داده نشده است، بنابراین جراحی زیبایی جایز نیست.<ref>مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۱۳۲</ref>
گفته می‌شود اصولیان و [[اخباریان]] در اثر اختلاف مبانی‌شان در شبهات حکمیه تحریمیه، در حکم شرعی استعمال دخانیات نیز اختلاف نظر دارند، به‌طوری که در برهه‌ای، حرمت استفاده از توتون و استعمال دخانیات نماد اخباری‌گری و جواز استعمال آن، نماد اندیشه اصولی به شمار می‌رفت.<ref>عدالت‌نژاد، «دخانیات: مباحث فقهی»، ص۳۹۱.</ref>  


در پاسخ گفته می‌شود اولاً: با توجه به آیه ۲۹ سوره بقره،{{یادداشت| «هو الذی خلق لکم ما فی الارض جمیعاً؛ او خدایی است که همه موجودات زمین را برای شما خلق کرده است.»}} خداوند همه موجوات زمین را برای انسان آفریده است  و انسان می‌تواند در آن تصرف کند؛ مگر آن که دلیل شرعی برای منع در این تصرف وارد شده باشد.<ref>مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۱۳۲.</ref>
بنا به دیدگاه اصولیان، در شبهات حکمیه تحریمیه، یعنی در جایی که؛ اولاً مجتهد به اصل تکلیف در یک مسئله‌ای شک داشته باشد؛ ثانیاً منشأ شک، فقدان نص در آن مسئله، اجمال نص یا تعارض نصوص باشد و ثالثاً دوران امر بین حکم کلی حرمت و غیر وجوب باشد، اصل برائت جاری می‌شود.<ref>وحید بهبهانی، الرسائل الاصولیة، ۱۴۱۶ق، ص۳۴۹؛ شیخ انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۸-۲۰.</ref> اخباریان در این شرایط به توقف یا احتیاط قائل شده‌اند.<ref>وحید بهبهانی، الرسائل الاصولیة، ۱۴۱۶ق، ص۳۴۹؛ شیخ انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۸-۲۰.</ref>


ثانیاً: به فرض پذیرش این که همه چیز و حتی بدن انسان ملک خداوند است و نباید بدون اذن او در آن تصرف کرد، گفته می‌شود که برای این تصرف با توجه به قاعده شرعی «کل شئ هو لک حلال حتی تعلم أنه حرام بعینه؛ هر چیزی بر تو حلال است؛ تا این که بدانی آن چیز عیناً حرام است.»<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۳۰ق، ج۱۰، ص۵۴۲.</ref> از طرف شارع اذن وارد شده است.<ref>مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۱۳۲؛ رجایی الموسوی، منهاج الاصول، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۳۷.</ref> با توجه به این قاعده، از آنجا که ما هیچ علمی به حرمت جراحی زیبایی نداریم، پس این عمل محکوم به حلیت و جواز است.
از آنجا که گفته می‌شود هیچ نص یا روایتی درباره استعمال دخانیات وارد نشده است،<ref>شیخ انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۸؛ جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۱.</ref> لذا در این که حکم کلی آن، حرمت است یا اباحه و یا کراهت، شک و تردید وجود دارد که اصولیان طبق مبنای خودشان به برائت قائل شده و آن را جایز دانسته‌اند<ref>برای نمونه نگاه کنید به جزایری، الانوار النعمانیة، ۱۴۲۹ق، ج۴، ص۴۴؛شیخ انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۹.</ref> و اخباریان به توقف در این مسئله روی آورده‌اند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۶.</ref>


==جراحی زیبایی از منظر حکم ثانوی==
==حرمت استعمال دخانیات==
حکم ثانوی درباره جراحی زیبایی در چند مورد قابل بررسی است:
گروهی از فقهای مسلمان استعمال دخانیات را [[حرام]] اعلام کرده‌اند و برای اثبات حرمت آن به ادله زیر استناد کرده‌اند:
===مضر بودن دخانیات برای بدن===
فقهای مسلمان، استعمال دخانیات را با استناد به [[قاعده لاضرر]]، تنها در صورتی که ضرر مهم و قابل توجهی برای بدن داشته باشد، حرام دانسته‌اند.<ref>اصولی، بنی هاشمی خمینی، رساله توضیح المسائل (مراجع)، دفتر تبلیغات اسلامی، ج۲، ص۹۲۲.</ref> برای نمونه بنا به فتوای [[سید علی حسینی سیستانی|سیدعلی سیستانی]]، استعمال مواد مخدر، سیگار و قلیان، در صورتی که دارای ضرر و زیان فوق‌العاده و مهمی باشد، حرام است؛<ref>سیستانی، [https://www.sistani.org/persian/book/26576/5984/ «توضیح المسائل جامع»]، سایت دفتر رسمی مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی.</ref> اما برخی از فقهای شیعه مثل [[شیخ حر عاملی|حر عاملی]] و [[ناصر مکارم شیرازی]] به‌طور مطلق فتوای به حرمت داده‌اند.<ref>حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ص۲۲۴؛ علیان‌نژادی، سیگار پدیده مرگبار عصر ما، مدرسة الامام علی ابن ابی الطالب، ص۶.</ref>


===جراحی زیبایی در صورت اضطرار===
به‌گفته حر عاملی همه کسانی که به استعمال دخانیات عادت دارند و همچنین اطباء، از ضررهای ناشی از آن خبر داده‌اند و برپایه روایتی از [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]]<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲۴۲.</ref> مضر بودن چیزی، علت حرمت آن چیز شمرده شده است.<ref>حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۴.</ref> مکارم شیرازی نیز گفته است پزشکان و اهل خبره اتفاق نظر دارند که استعمال دخانیات و سیگار ضررهای مهم و حیاتی برای بدن دارد<ref>علیان‌نژادی، سیگار پدیده مرگبار عصر ما، مدرسة الامام علی ابن ابی الطالب، ص۲۰.</ref> و لذا مطابق قاعده لاضرر مشمول حکم حرمت می‌شود.<ref>علیان نژادی، سیگار پدیده مرگبار عصر ما، مدرسة الامام علی ابن ابی الطالب، ص۱۳.</ref>
بنا به نظر همه فقهای معاصر- به اقتضای قاعده «اضطرار»- اگر برای جراحی زیبایی ضرورت و اضطراری وجود داشته باشد، حتی اگر پزشک نامحرم و غیر هم‌جنس باشد، عمل آن جایز است.<ref>برای نمونه نگاه کنید به منتظری، رساله استفتائات، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۳۵۲؛ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۴۷۹؛ خامنه‌ای، اجوبة الاستفتائات، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۸۱.</ref> جراحی زیبایی اگر صرفاً برای ارتقاء زیبایی باشد، به حد اضطرار نمی‌رسد و تنها زمانی که جنبه ترمیمی و درمانی داشته باشد مانند درمان سوختگی یا پارگی پوست و یا مواردی از این قبیل که برای سلامتی جسم و روان راهی جز انجام آن نیست، اضطرار مطرح بوده و از نظر فقهی مجاز است.<ref>قاسمی، دانشنامه فقه پزشکی، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۱۹۱: صفاتی، کاظمی، «جراحی زیبایی از منظر فقه»، ص۳۵.</ref> به گفته حسینعلی منتظری: بر اساس شریعت اسلام و بر حسب کتاب و سنت و حکم عقل، ضرورت عرفی رافع حرمت محرمات است. البته به مقداری که ضرورت رفع گردد و هر چند جراحی زیبایی در صحت و سلامت جسم مریض مؤثر نباشد، ولی ممکن است عدم اجرای آن موجب مرض روانی غیر قابل تحمل باشد.<ref>منتظری، رساله استفتائات، ۱۳۷۳ش، ج۳، ص۳۳۷.</ref>


===جراحی زیبایی در صورت داشتن ضرر===
گروهی از فقهای حنفیه، مالکیه، شافعیه، حنابله، عبدالعزیز ابن‌باز، مفتی وهابی اهل عربستان، نیز به حرمت استعمال دخانیات فتوا داده‌اند.<ref>جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۲؛ الموسوعة الفقهیة، [https://dorar.net/feqhia/3401/المطلب-الأول-حكم-شرب-التبغ-(الدخان) «حكمُ شرب التبغِ (الدخان)»]، سایت الدرر السنیة.</ref> قاعده لاضرر یکی از ادله‌ای است که این فقیهان برای اثبات حرمت استعمال دخانیات به آن استناد کرده‌اند.<ref>جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۳؛ الموسوعة الفقهیة، [https://dorar.net/feqhia/3401/المطلب-الأول-حكم-شرب-التبغ-(الدخان) «حكمُ شرب التبغِ (الدخان)»]، سایت الدرر السنیة.</ref> برپایه این قاعده، استعمال دخانیات، بنا به گزارش متخصصان، ضرر مهم و قابل توجه برای بدن دارد و هر آنچه برای بدن ضرر دارد، حرام است.<ref>الموسوعة الفقهیة، [https://dorar.net/feqhia/3401/المطلب-الأول-حكم-شرب-التبغ-(الدخان) «حكمُ شرب التبغِ (الدخان)»]، سایت الدرر السنیة.</ref>
فقهایی چون خمینی،<ref>قاسمی، دانشنامه فقه پزشکی، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۱۸۹.</ref> صافی گلپایگانی،<ref>صافی گلپایگانی، استفتائات پزشکی، ۱۳۹۴ش، ص۲۶۸.</ref> مکارم شیرازی<ref>[https://makarem.ir/main.aspx?typeinfo=21&lid=0&catid=530&mid=263263 «حکم جراحی زیبایی»، سایت پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی.]</ref> و خامنه‌ای<ref>[https://farsi.khamenei.ir/treatise-content?id=289 «مسائل متفرقه پزشکی: استفتائات جدید»، سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله العظمی خامنه‌ای.]</ref> با توجه به مفاد قاعده «لاضرر» بر این نظرند که اگر جراحی زیبایی موجب ضرر قابل اعتنا برای فرد باشد، انجام آن جایز نیست.


===مستلزم بودن با نظر و لمس حرام===
===دخانیات از خبائث و استعمال آن افتادن در هلاکت است===
بنا به نظر همه فقهای معاصر شیعه، اگر جراحی زیبایی مستلزم نگاه به نامحرم و لمس او باشد، انجام آن جایز نیست.<ref>برای نمونه نگاه کنید به خویی، تبریزی، احکام جامع مسائل پزشکی، ۱۴۳۲ق، ص۳۶۸؛ صافی گلپایگانی، استفتائات پزشکی، ۱۳۹۴ش، ص۲۶۸؛ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ص۴۷۸-۴۷۹؛ خامنه‌ای، اجوبة الاستفتائات، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۸۱.</ref> از نظر فقها جراحی زیبایی توسط پزشک نامحرم، در موارد زیر اشکالی ندارد:
بنا به آیه «[[آیه ۱۵۷ سوره اعراف|يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ]]»،<ref>سوره اعراف، آیه ۱۵۷.</ref> خداوند ناپاکی‌ها و امور خبیث را حرام کرده و دخانیات یکی از این امور است.<ref>حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۴؛ طیار و دیگران، الفقه المیسر، ۱۴۳۳ق، ج۱۳، ص۴۴؛ عتیق، الاحکام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، دار المیمان، ص۵۵.</ref> همچنین گفته‌اند که استعمال دخانیات به سبب آن که موجب عارض شدن بیماری‌های زیادی می‌شود، نوعی افکندن خود در هلاکت است که خداوند بنا به [[آیه تهلکه]] از آن نهی کرده است.<ref>طیار و دیگران، الفقه المیسر، ۱۴۳۳ق، ج۱۳، ص۴۴؛ عتیق، الاحکام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، دار المیمان، ص۵۴.</ref>
* الف-جراحی زیبایی به خاطر اغراض درمانی و ترمیم عضوهای آسیب‌دیده بدن مانند مواضع سوختگی یا جراحت و...باشد و چنانچه صرفاً به جهت زیبایی باشد، جایز نیست که نامحرم، بدن را نگاه و لمس کند.<ref>خامنه‌ای، اجوبة الاستفتائات، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۸۱.</ref>
===استعمال دخانیات مخالف احتیاط است===
* ب-علاوه بر آن که جراحی زیبایی، ترمیمی و برای مقاصد درمانی باشد، پزشک هم‌جنس و مماثل وجود نداشته باشد و عمل جراحی نیز ضرورت داشته باشد.<ref>منتظری، رساله استفتائات، ۱۳۷۳ش، ج۳، ص۳۳۷-۳۳۸ ص؛ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ص۴۷۹.</ref>
[[اخباریان|اخباری‌های شیعه]] و برخی فقیهان [[اهل سنت و جماعت|اهل سنت]] مانند محمد بن احمد علیش (درگذشت: ۱۲۹۹ق)، فقیه مالکی، به قاعده احتیاط برای حرمت استعمال دخانیات استناد کرده‌اند.<ref>حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۶؛ علیش، فتح العلی المالک فی الفتوى على مذهب الإمام مالک، دار المعرفة، ج۱، ص۱۲۲.</ref> مطابق این قاعده برخی امور به‌طور واضح، حرام است و باید از آن اجتناب کرد، برخی دیگر به‌طور واضح، [[واجب]] است که باید انجام داد و در برخی دیگر وجوب یا حرمت آن واضح نیست و نسبت به آن شبهه وجود دارد که برای نجات از افتادن در محرمات الهی، باید در آن‌ها توقف کرد.<ref>حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۶؛ علیش، فتح العلی المالک فی الفتوى على مذهب الإمام مالک، دار المعرفة، ج۱، ص۱۲۲.</ref> استعمال دخانیات از اموری است که نسبت به آن شبهه وجود دارد و توقف نکردن در آن موجب افتادن در محرمات الهی و هلاکت می‌گردد.<ref>حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۶؛ علیش، فتح العلی المالک فی الفتوى على مذهب الإمام مالک، دار المعرفة، ج۱، ص۱۲۲.</ref>
* ج- اگر جراحی جنبه درمانی داشته و انجام آن ضرورت داشته باشد و پزشک هم‌جنس نیز موجود باشد؛ اما پزشک غیر هم‌جنس مهارت بیشتری در عمل جراحی داشته باشد، بنا به نظر فقیهانی چون میرزا جواد تبریزی می‌توان به پزشک غیر هم‌جنس (حاذق‌تر از پزشک هم‌جنس) مراجعه کرد.<ref>تبریزی، صراط النجاة فی اجوبة الاستفتائات، ۱۳۸۵ش، ج۷، ص۲۳۲.</ref> مدرک و مستند این دیدگاه، صحیحه ابو حمزه ثمالی{{یادداشت| ابو حمزه ثمالی می‌گوید: «از امام باقر(ع) پرسیدم: زن مسلمانی در قسمتی از بدنش دچار شکستگی یا جراحت شده است که نباید نامحرم به آن نگاه کند، ولی پزشک معالج مردی هست که بهتر از زنان او را معالجه می‌کند، آیا این پزشک می‌تواند به بدن این بیمار نگاه کند؟ امام (ع) در پاسخ فرمود: در صورتی که ضرورت و اضطرار باشد، می‌تواند وی را معالجه کند، اگر آن زن بخواهد.» (حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۲۳۳)}} از امام باقر (ع) است.<ref>قاسمی، دانشنامه فقه پزشکی، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۱۸۸.</ref> بنا به نظر ناصر مکارم شیرازی در صورت وجود پزشک زن و مرد به تعداد کافی، اگر در عدم مراجعه به پزشک حاذق‌تر بیم خطر و ضرر باشد، رجوع به پزشک حاذق‌تر-حتی اگر نامحرم باشد -مقدم است؛ اما اگر بیم ضرر یا خطری نباشد باید به پزشک هم‌جنس مراجعه کرد.<ref>مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۵۹۷.</ref>


===وضو و غسل عضو جراحی شده===
===صرف هزینه برای دخانیات اسراف و تضییع مال است===
برخی از احکام مربوط به وضو و غسل عضو جراحی شده به بیان زیر است:
صرف هزینه برای استعمال دخانیات، [[اسراف]] و ضایع کردن مال است و بنا به [[أَنَّ الْمُسْرِفِينَ هُمْ أَصْحَابُ النَّارِ«مسرفان اهل آتشند»|آیه ۴۳ سوره غافر]] و برخی روایات،<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۶۰؛ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۱۲۴.</ref> اسراف و ضایع کردن مال، حرام است.<ref>حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۵؛ عتیق، الاحکام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، دار المیمان، ص۵۶.</ref>


====وجود مانع بر روی اعضای وضو و غسل====
==جایز بودن استعمال دخانیات==
بنا به نظر سید ابوالقاسم خویی، جراحی زیبایی در انسانی که هیچ نقص و یا زشتی در صورت ندارد و برای زیباتر شدن اقدام به جراحی می‌کند جایز است؛ اما نباید از موادی استفاده شود که بر روی پوست چسبیده و مانع از رسیدن آب به بدن در وضو و غسل است<ref>خویی، تبریزی، احکام شرعی بانوان، ۱۳۹۱ش، ص۳۸۸.</ref> و به گفته حسینعلی منتظری اگر جراحی زیبایی مستلزم صحیح انجام ندادن اعمال واجب از قبیل وضو و غسل شود، باید از آن پرهیز شود.<ref>منتظری، رساله استفتائات، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۳۵۲.</ref> میرزا جواد تبریزی نیز جواز این عمل را به صورتی که موجب ایجاد مانع در اعضای وضو و غسل نباشد، مشروط کرده است.<ref>تبریزی، صراط النجاة، ۱۴۳۶ق، ج۷، ص۲۱۸.</ref>
برخی فقیهان به جواز استعمال دخانیات [[فتوا]] داده‌اند و به ادله زیر استناد کرده‌اند:
===مناقشه در مضر بودن دخانیات برای همه بدن‌ها===
از نظر برخی فقها مفهوم «ضرر» مفهوم مطلق و ثابتی نیست که حکم حرمت، ذاتی و غیر منفک از آن باشد؛ بلکه مفهومی غیر ثابت و نسبی است که به نسبت افراد و مزاج‌های مختلف آنان، مقدار آن چیز که می‌گویند ضرر دارد و همچنین در زمان‌ها و مکان‌های مختلف، تغییر می‌یابد.<ref>توحیدی، مصباح الفقاهة (تقریرات درس مکاسب آیت‌الله خویی)، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۷۷-۷۸.</ref> دخانیات یکی از همین امور است که برخی فقها گفته‌اند ضرر آن غیر ثابت بوده و ممکن است تنها برای بعضی از بدن‌ها ضرر داشته و برای بعضی دیگر ضرر نداشته باشد و لذا نمی‌توان آن را تحت قاعده کلی درآورد و در همه موارد آن را حرام اعلام کرد.<ref>جزایری، الانوار النعمانیة، ۱۴۲۹ق، ج۴، ص۴۴؛ جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة، الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۶.</ref>


====وضو و غسل عضو جراحی شده====
===توتون و تنباکو پاکیزه و حلال است===
از نظر فقها کسی که جراحی زیبایی کرده است اگر روی موضع جراحی شده باز باشد و آب برای آن ضرر نداشته باشد، پس باید به طور معمول وضو بگیرد و غسل کند؛ اما اگر روی موضع جراحی بسته باشد و آب برای آن ضرر داشته باشد، باید وضوی جبیره‌ای بگیرد.<ref>امام خمینی، توضیح المسائل، ۱۳۷۲ش، ص۴۲-۴۳؛ فاضل لنکرانی، توضیح المسائل، ۱۳۷۴ش، ص۵۹، وحید خراسانی، توضیح المسائل، ۱۴۲۱ق، ص۲۴۹</ref> در ارتباط با کاشت موی سر و مژه، بنا به نظر فقها اگر موی کاشته شده به بدن متصل شود و رشد کند وضو و غسل صحیح است.<ref>فاضل لنکرانی، احکام پزشکان و بیماران، ۱۴۲۷ق، ص۱۶۶؛ تبریزی، استفتائات جدید، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۴۲-۴۳.</ref> به گفته مکارم شیرازی در صورتی که برای کاشتن مژه ضرورتی وجود داشته باشد و امکان جداسازی آن به هنگام وضو و غسل نباشد، باید وضو و غسل جبیره‌ای گرفته شود.<ref>[https://www.makarem.ir/main.aspx?typeinfo=21&lid=0&catid=44879&mid=255931 «وضو با مژه کاشته شده»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی.]
هر آنچه در زمین است و از زمین می‌روید بنا به شهادت آیاتی همچون آیه [[آیه ۲۹ سوره بقره|«هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا]]؛ او خدایی است که همه چیز در زمین را برای شما خلق کرد.»<ref>سوره بقره، آیه ۲۹.</ref> و آیه [[آیه ۱۶۸ سوره بقره|«كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا]]؛ از آنچه در زمین حلال و پاکیزه است تناول کنید.»،<ref>سوره بقره، آیه ۱۶۸.</ref> حلال است؛ مگر آن که دلیل خاصی بر حرمت آن اقامه شود.<ref>شوکانی، ارشاد السائل الی دلائل المسائل، ۱۳۴۸ق، ص۵۰؛ جزایری، الانوار النعمانیة، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۴۴.</ref> توتون و تنباکو نیز یکی از چیزهایی است که مانند سایر گیاهان از زمین می‌روید و هیچ نص شرعی یا دلیل خاصی بر حرام بودن استفاده از آن وارد نشده، پس حلال و پاکیزه است.<ref>شوکانی، ارشاد السائل الی دلائل المسائل، ۱۳۴۸ق، ص۵۱؛ جزایری، الانوار النعمانیة، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۴۴.</ref>
</ref>
===قاعده حلیت===
{{اصلی|قاعده حلیت}}
برای حرمت استعمال دخانیات هیچ نصی وارد نشده است و همه فقهای متقدم و متأخر شیعه، به‌نقل از [[سید نعمت‌الله جزایری]]، بر حلال‌بودن هر آنچه نصی بر حرمت آن وارد نشده، [[اجماع]] دارند.<ref>جزایری، الانوار النعمانیة، ۱۴۲۹ق، ج۴، ص۴۴.</ref> محمد بن علی شوکانی (درگذشت: ۱۲۵۰ق)، عالم زیدی اهل یمن، و برخی فقهای اهل سنت برای اثبات جواز استعمال دخانیات به همین قاعده استناد کرده‌اند.<ref>شوکانی، رسالة ارشاد السائل الی دلائل المسائل، ۱۳۴۸ق، ص۵۰-۵۱؛ کرمی حنبلی، تحقيق البرهان في شان الدخان الذي يشربه الناس الآن، ۱۴۲۱ق، ص۵۹.</ref>


===جراحی زیبایی و تدلیس===
برخی فقیهان [[اهل سنت و جماعت|اهل سنت]] به [[مکروه|کراهت]] استعمال دخانیات فتوا داده‌ و گفته‌اند از آنجا که ادله‌ای که برای حرمت استعمال دخانیات ارائه شده، ناتوان از اثبات حرمت آنند و لذا در حکم آن شک وجود دارد و به‌صرف شک نیز حرمت اثبات نمی‌شود، پس به کراهت استعمال دخانیت بسنده کرده‌اند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به موسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۷.</ref>
فقهای شیعه با توجه به روایات، اموری مثل خالکوبی صورت و سرخ کردن گونه‌های زن، ایجاد نقش و نگار در دست و پاهای او، وصل کردن موی زنان دیگر به موی سر او و مانند آن را موجب حصول تدلیس دانسته‌اند.<ref>حلی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۱۶.</ref> با الغاء خصوصیت از این روایات می‌توان گفت با جراحی زیبایی نیز در صورتی که برای پوشاندن عیب و به قصد فریب و بدون اطلاع طرف مقابل باشد، تدلیس حاصل می‌شود.


گروهی از فقیهان بین افزایش‌دهنده‌های زیبایی‌ که ماندگاری دارند و آنهایی که سریع الزوال هستند فرق گذاشته‌اند<ref>سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۵، ص۱۴۳؛ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۴۳۴ق، ص۱۳۳</ref> و فقط آنچه که موجب زیبایی موقت و غیر ماندگار می‌شود را موجب تدلیس دانسته‌اند<ref>مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۴۳۴ق، ص۱۳۳.</ref> و از آنجا که جراحی‌های زیبایی نیز به دو صورت ماندگار (مانندجراحی بینی، فک، پلک، کاشت مو و مژه و حتی تاتوی ابرو) و غیر ماندگار ( مانند تزریق ژل در لب و گونه و استفاده از مژه و موی مصنوعی) هستند،<ref>رحیمی، محب‌پور، «مصادیق تدلیس در جراحی‌ها و اعمال افزایش‌دهنده زیبایی»، ص۶۴.</ref> می‌توان گفت که فقط جراحی‌های زیبایی که اثر آنها موقت و غیر ماندگار است، موجب حصول تدلیس می‌شوند.
==سایر احکام استعمال دخانیات==
برخی دیگر از احکام مربوط به استعمال دخانیات به شرح زیر است:
*از نظر فقهای [[اهل سنت و جماعت|اهل سنت]]، استعمال دخانیات، چه خودش [[حرام]] باشد یا [[مباح]] و یا [[مکروه]]، در [[مسجد]] جایز نیست و حرام است.<ref>جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۸.</ref> همچنین گفته‌اند کسی که سیگار کشیده است تا زمانی که دهنش بوی سیگار می‌دهد، جایز نیست به مسجد وارد شود.<ref>جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۸.</ref>
*سیگار یا قلیان کشیدن در اماکن عمومی و اجتماعات و یا وسایل نقلیه عمومی در صورتی که ضرر قابل توجه برای دیگران داشته باشد، جایز نیست و در ملک شخص دیگری نیز، بدون رضایت وی جایز نمی­‌باشد.<ref>سیستانی، [https://www.sistani.org/persian/book/26576/5984/ «توضیح المسائل جامع»]، سایت دفتر رسمی مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی.</ref>
*بنا به فتوای برخی فقها، [[احتیاط واجب]] آن است که روزه‌دار دود سیگار و تنباکو و مانند این‌ها از سایر دخانیات را به حلق نرساند.<ref>طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۵۵۳-۵۵۴؛ سیستانی، [https://www.sistani.org/persian/book/26576/5670/ «توضیح المسائل جامع»]، سایت دفتر رسمی مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی.</ref> همچنین، از رساندن سایر دودهای غلیظ به حلق، بنابر احتیاط واجب، پرهیز نماید.<ref>طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۵۵۳-۵۵۴؛ سیستانی، [https://www.sistani.org/persian/book/26576/5670/ «توضیح المسائل جامع»]، سایت دفتر رسمی مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی.</ref>


==فقه اهل سنت==
==فقه اهل سنت==
بسیاری از فقیهان اهل سنت میان دو نوع جراحی زیبایی علاجی، ترمیمی و جراحی زیبایی تحسینی تفاوت گذاشته‌‌اند.<ref>رشید عودة، «عملیات تجمیل الوجه التحسینیة»، ص۸.</ref>
=== جراحی زیبایی علاجی===
تقریباً همه فقهای اهل سنت، جراحی زیبایی علاجی، ترمیمی که برای سلامت شخص ضرورت دارد را جایز دانسته‌اند<ref>نووی، شرح صحیح مسلم، ۱۳۹۲ق، ج۱۴، ص۱۰۷؛ الفوزان، الجراحة التجمیلیة، ۱۴۲۹ق، ص۹۶.</ref> و  به روایاتی مانند روایت ابن سعد در «الطبقات الکبری» که پیامبر (ص) به یکی از صحابه که بینی‌اش را در جنگ از دست داده بود، دستور داد تا از طلا بینی‌ای بسازد و استفاده کند،<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۳۲.</ref> قاعده لاضرر،<ref>المحامید، «اذن الزوج العملیات التجمیلیة التحسینیة»، ص۳۱۷.</ref> استناد کرده‌اند. این فقیهان همچنین برای مدعای خود به قیاس نیز تمسک کرده‌اند؛ بدین بیان که همه جراحی‌‌ها به جهت ضرورت درمان و برطرف کردن بیماری از نظر شرع جایز هستند، پس جراحی زیبایی درمانی نیز به قیاس از آن‌ها جایز است.<ref>المختار الشنقیطی، احکام الجراحة الطبیة و الآثار المترتبة علیها، ۱۴۱۵ق، ۱۸۵.</ref>


===جراحی زیبایی تحسینی===
==پانویس==
نسبت به جراحی زیبایی تحسینی که صرفاً برای افزایش زیبایی انجام می‌گیرد، دو دیدگاه در فقه اهل سنت وجود دارد.<ref>رشید عودة، «عملیات تجمیل الوجه التحسینیة»، ص۱۱.</ref> برخی معتقدند که اصولا جراحی‌های زیبایی حکم واحدی ندارند و حکم هر کدام  جداگانه باید جستجو شود. بنابر این دیدگاه، برخی از اقسام جراحی زیبایی مشمول حکم حرمت و برخی نیز جایز است.<ref>الفوزان، الجراحة التجمیلیة، ۱۴۲۹ق، ص۱۳۸؛ رشید عودة، «عملیات تجمیل الوجه التحسینیة»، ص۱۱. </ref> ولی گروهی دیگر جراحی زیبایی تحسینی را مطلقاً حرام می‌دانند و برای این نظر به چند دلیل استناد کرده‌اند:
{{پانویس|۲}}
:# [[آيه منع از تغییر خلقت الهی]].<ref>آیه ۱۱۹ سوره نساء</ref> <ref>رشید عودة، «عملیات تجمیل الوجه التحسینیة»، ص۱۱.</ref>
:# روایاتی که در آن‌ها اموری مانند «کندن موی صورت»، «وصل کردن موی انسان به موی سر انسان دیگر»، «خالکوبی»، «تراشیدن دندان» و کارهایی از این قبیل که صرفاً برای طلب زیبایی است، تغییر در خلقت خدا دانسته شده و فاعل این کارها مورد لعن واقع شده است.<ref>برای نمونه نگاه کنید به بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۷، ص۱۶۴-۱۶۶.</ref> این فقها بر این نظرند که لفظ «لعن» در این روایات بر حرمت دلالت می‌کند.<ref>المحامید، «اذن الزوج العملیات التجمیلیة التحسینیة»، ص۳۱۷.</ref> و برخی حتی آن را نشانه گناه کبیره بودن آن فعل دانسته‌اند.<ref>عسقلانی، فتح الباری، ۱۳۷۹ق، ج۱۰، ص۳۷۷.</ref>
:# قیاس: چون علت جامع بین «کندن موی صورت»، «وصل کردن موی انسان به موی سر انسان دیگر»، و مانند آن «طلب زیبایی» و «تغییر در خلقت خداوند»، است و این وجه جامع در جراحی زیبایی تحسینی نیز وجود دارد.<ref>المختار الشنقیطی، احکام الجراحة الطبیة و الآثار المترتبة علیها، ۱۴۱۵ق، ص۱۹۵؛ رشید عودة، «عملیات تجمیل الوجه التحسینیة»، ص۱۲.</ref>
:#هم‌چنین جراحی زیبایی از مشهورترین مظاهر تشبه به کفار دانسته شده و تحریم شده است.<ref>الفوزان، الجراحة التجمیلیة، ۱۴۲۹ق، ص۷۷.</ref>


==منابع مطالعاتی==
* کتاب «الجراحیة التجمیلیة: عرض طبی و دراسة فقهیة مفصلة» نوشته دکتر «صالح بن محمد بن صالح الفوزان» از مدرسین و اساتید دانشگاه «ملک سعود» عربستان است. نویسنده در این کتاب با تفکیک و بررسی جراح‌های مختلف که بر روی پوست، مو، استخوان، دندان و...برای زیبایی انجام می‌گیرد، حکم فقهی هر یک را به نحو مستقل بررسی کرده و بر این نظر است که نمی‌توان صرفاً به قواعد کلی و فتاوی موجود در مورد جراحی زیبایی، بسنده کرد.<ref>الفوزان، الجراحة التجمیلیة، ۱۴۲۹ق، ص۶.</ref>
* کتاب «احکام الجراحة الطبیة و الآثار المترتبة علیها» تألیف «محمد بن محمد المختار الشنقیطی». این کتاب مشتمل بر احکام فقهی جراحی پزشکی با استناد به قرآن، سنت، اجماع، عقل و قیاس است. نویسنده در این کتاب بخشی را به بررسی حکم فقهی جراحی زیبایی اختصاص داده است.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: المختار الشنقیطی، احکام الجراحة الطبیة و الآثار المترتبة علیها، ۱۴۱۵ق، ص۱۸۲-۱۹۳.</ref>
==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع==
==منابع==
* ابن تیمیة، احمد بن عبد الحلیم، اقتضاء الصراط المستقیم لمخالفة اصحاب الجحیم، بیروت، دار عالم الکتب، ۱۴۱۹ق.
{{منابع|۲}}
* ابن سعد، ابو عبدالله محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۰ق.
*[https://nabzgroup.com/mag/statistics-of-smoking-in-the-world «آمار مصرف دخانیات (سیگار) در جهان»]، نبض هوشمند سلامت، تاریخ درج مطلب: ۲۸ آبان ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۲۷ مهر ۱۴۰۳ش.
* الفوزان، صالح بن محمد، الجراحة التجمیلیة: عرض طبی و دراسة فقهیة مفصلة، ریاض، دار التدمریة، چاپ دوم، ۱۴۲۹ق.
*[https://www.isna.ir/news/1403030906382/%D8%A2%D9%85%D8%A7%D8%B1-%D9%88-%D8%A7%D8%B1%D9%82%D8%A7%D9%85-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B9%D9%85%D8%A7%D9%84-%D8%AF%D8%AE%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%B3%DB%8C%DA%AF%D8%A «آمار و ارقام استعمال دخانیات در ایران»]، سایت خبرگزاری ایسنا، تاریخ بازدید: ۲۷ مهر ۱۴۰۳ش.
* النووی، محی الدین یحیی بن شرف، المنهاج شرح صحیح مسلم بن الحجاج، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۲ق.
*[https://rc.majlis.ir/fa/law/show/118081 «آیین‌نامه ممنوعیت استعمال و عرضه سیگار و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی»]، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۳۰ مهر ۱۴۰۳ش.
* المحامید، شویش، «اذن الزوج فی العملیات التجمیلیة التحسینیة»، علوم الشریعة و القانون، شماره ۲، ۲۰۰۵ م.
*[https://tpcrc.sbmu.ac.ir/اخبار/اپیدمی-مصرف-سیگار-را-جدی-بگیریم- «اپیدمی سیگار را جدی بگیریم»]، مرکز تحقیقات پیشگیری و کنترل دخانیات، تاریخ درج مطلب: ۲۳ خرداد ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۲۹ مهر ۱۴۰۳ق.
* المختار الشنقیطی، محمد بن محمد، احکام الجراحة الطبیة و الآثار المترتبة علیها، جدة، مکتبة الصحابة، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق،
*اصولی، احسان و محمدحسن بنی هاشمی خمینی، رساله توضیح المسائل (مراجع)، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، بی‌تا.
* ایروانی، میرزا علی، حاشیة المکاسب، قم، کتبی نجفی، ۱۳۷۹ق.
*الموسوعة الفقهیة، [https://dorar.net/feqhia/3401/المطلب-الأول-حكم-شرب-التبغ-(الدخان) «حكمُ شرب التبغِ (الدخان)»]، سایت الدرر السنیة، تاریخ بازدید: ۲۷ مهر ۱۴۰۳ق.
* بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، دمشق، دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق.
*بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، دمشق، دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق.
* تبریزی، میرزا جواد، صراط النجاة، قم، دار الصدیقة الشهیدة، ۱۴۳۳ق.
*توحیدی، محمدعلی، مصباح الفقاهة (تقریرات درس مکاسب آیت‌الله خویی)، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۷ق.
* تبریزی، میرزا جواد، استفتائات جدید، قم، انتشارات سرور، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.
*جزایری، سید نعمت‌الله، الانوار النعمانیة، بیروت، دار القارئ، ۱۴۲۹ق.
* توحیدی، محمدعلی، مصباح الفقاهة: تقریرات درس فقه آیت الله خویی، قم، مؤسسه انصاریان، ۱۴۱۷ق.
*جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، کویت، وزارة الأوقاف و الشؤون الاسلامیة، ۱۴۱۴ق.
* جلال ندیر، بارزان، عملیات التقویم و التجمیل و احکامها فی الفقه الاسلامی، ترکیه، دانشگاه کاربوک، ۲۰۲۱م.
*جمعی از نویسندگان، فرهنگ فقه فارسی، قم، مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ۱۳۸۷ش.
* حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت (ع)، ۱۴۱۲ق.
*حر عاملی، محمد بن حسن، الفوائد الطوسیة، قم، انتشارات محلاتی، ۱۴۲۳ق.
* [https://makarem.ir/main.aspx?typeinfo=21&lid=0&catid=530&mid=263263 «حکم جراحی زیبایی»]، سایت دفتر اطلاع‌رسانی آیت الله العظمی مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۱۵ دی ۱۴۰۰ش.
*رحیمی، مرتضی، «بررسی آیات فقهی در حلیت یا حرمت استعمال دخانیات در نگاه فریقین»، پژوهشنامه حلال، شماره ۱، اسفند ۱۳۹۷ش.
* حلی، ابن ادریس، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
*[https://shf.mui.ac.ir/fa/روزشمار-هفته-ملی-بدون-دخانیات-سال-1403 «روزشمار هفته ملی بدون دخانیات سال ۱۴۰۳ش»]، سایت دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، تاریخ درج مطلب: ۷ خرداد ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۹ مهر ۱۴۰۳ش.
* خامنه‌ای، سیدعلی، اجوبة الاستفتائات، کویت، دار النبأ، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
*[https://www.tobacco.ir/News/Item/430/روز-جهانی-بدون-دخانیات-با-شعار-%C2%C2«Ã™%C2…Ø%C2­Ã˜%C2§Ã™%C2%81%C3%9 «روز جهانی بدون دخانیات با شعار محافظت از کودکان در برابر صنایع دخانی»]، سایت شرکت دخانیات ایران، تاریخ درج مطلب: ۷ خرداد ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۹ مهر ۱۴۰۳ش.
* خویی، ابوالقاسم و میرزا جواد تبریزی، احکام جامع مسائل پزشکی، قم، دار الصدیقة الشهیدة، چاپ اول، ۱۴۳۲ق.
*سیستانی، سیدعلی، [https://www.sistani.org/persian/book/26576/5984/ «توضیح المسائل جامع»]، سایت دفتر رسمی مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی، تاریخ بازدید: ۲۸ مهر ۱۴۰۳ش.
* خمینی، سید روح الله، توضیح المسائل، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ . ارشاد اسلامی، ۱۳۷۲ش.
*شوکانی، محمد، ارشاد السائل الی دلائل المسائل، بی‌جا، بی‌نا، ۱۳۴۸ق.
* خویی، سید ابوالقاسم و میرزا جواد تبریزی، احکام شرعی بانوان، قم، دار الصدیقة الشهیدة، ۱۳۹۱ش.
*شیخ انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، قم، مجمع الفكر الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
* رشید عودة، مراد رایق، «عملیات تجمیل الوجه التحسینیة»، جامعة الجوف، المملکة العربیة السعودیة.
*طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۷ق.
* روحانی، محمدصادق، استفتائات (پرسش و پاسخ‌های مسائل شرعی)، قم، حدیث دل، ۱۳۸۳ش.
*طیار، عبدالله بن محمد و دیگران، الفقه المیسر، ریاض، بی‌نا، ۱۴۳۳ق.
* رجایی الموسوی، سیدمحمد، منهاج الاصول، قم، انتشارات ستاره، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.
*عبد السلام الطویلة، عبدالوهاب، فقه الاشربة و حدها، قاهره، دار السلام، ۱۴۰۶ق.
* سبحانی، جعفر، المواهب فی تحریر احکام المکاسب، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، ۱۴۲۴ق.
*عدالت‌نژاد، سعید، «دخانیات: مباحث فقهی»، در دانشنامه جهان اسلام، جلد ۱۷، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۱ش.
* سبزواری، سید عبدالاعلی، مهذب الاحکام، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۱۳ق.
*عقیق، احمد بن محمد، الاحكام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، ریاض، دار المیمان، بی‌تا.
* شیخ صدوق، محمد بن علی، معانی الاخبار، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
*علیان‌نژادی، ابوالقاسم، سیگار پدیده مرگبار عصر ما، قم، مدرسة الإمام علی بن أبی طالب(ع)، بی‌تا.
* شیخ انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب، قم، لجنة تحقیق تراث الشیخ الاعظم، ۱۴۱۵ق.
*علیش، محمد بن احمد، فتح العلی المالک فی الفتوى على مذهب الإمام مالک، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
* صافی گلپایگانی، لطف الله، استفتائات پزشکی، قم، دفتر تنظیم و نشر آثار آیت الله العظمی صافی گلپایگانی، ۱۳۹۶ش.
*فتح‌الله‌پور، پرویز، «دخانیات؛ گیاه‌شناسی، تاریخ و کاربرد»، در دانشنامه جهان اسلام، جلد ۱۷، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۱ش.
* صانعی، یوسف، استفتائات پزشکی، قم، میثم تمار، ۱۳۸۰ش.
*[https://rc.majlis.ir/fa/law/show/97817 «قانون جامع کنترل و مبارزه ملی با دخانیات»]، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۹ مهر ۱۴۰۳ش.
* صفاتی، زهره و مرجان کاظمی، «جراحی زیبایی از منظر فقه»، میراث طاها، شماره ۱، پاییز و زمستان ۱۳۹۶ش.
*کرمی حنبلی، مرعی بن یوسف، تحقيق البرهان في شان الدخان الذي يشربه الناس الآن، بیروت، دار ابن‌حزم، ۱۴۲۱ق.
* علوی گرگانی، محمدعلی، استفتائات پزشکی، قم، فقیه اهل بیت (ع)، ۱۳۹۵ش.
*کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح محمد آخوندی و علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
* عسقلانی، ابن حجر، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت، دار المعرفة، ۱۳۷۹ق.
*وحید بهبهانی، محمدباقر، الرسائل الاصولیة، قم، مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
* فاضل لنکرانی، محمد، احکام بیماران و پزشکان، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.
{{پایان}}
* فاضل لنکرانی، محمد، توضیح المسائل، قم، انتشارات مهر، ۱۳۷۴ش.
* قاسمی، محمدعلی، دانشنامه فقه پزشکی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، ۱۳۹۵ش.
* قمی طباطبایی، سیدتقی، عمدة المطالب فی التعلیق علی المکاسب، قم، محلاتی، ۱۴۱۳ق.
* کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دار الحدیث، ۱۴۳۰ق.
* گلپایگانی، سید محمدرضا، ارشاد السائل، بیروت، دار الصفوة، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
* محقق داماد، سید مصطفی، قواعد فقه، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ دوازدهم، ۱۴۰۶ق.
* [https://farsi.khamenei.ir/treatise-content?id=289 «مسائل متفرقه پزشکی: استفتائات جدید»]، سایت دفتر نشر و حفظ آثار آیت الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ بازدید: ۱۷ دی ۱۴۰۰ش.
* مشکینی، علی، مصطلحات الفقه، قم، مؤسسه علمی و فرهنگی دار الحدیث، ۱۴۳۴ق.
* مشکینی، علی، اصطلاحات الاصول، قم، نشر الهادی، چاپ پنجم، ۱۳۷۱ش.
* مظاهری، حسین، استفتائات، اصفهان، مؤسسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء (س)، ۱۳۹۱ش.
* مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات جدید، قم، مدرسه الامام على بن ابى طالب (ع)، چاپ دوم، ۱۴۲۷ق.
* مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیة، قم، مدرسة الامام علی بن ابی طالب (ع)، چاپ سوم، ۱۳۷۰ش.
* مکارم شیرازی، ناصر، کتاب النکاح، قم، مدرسه الامام علی بن ابی طالب (ع)، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
* منتظری، حسینعلی، رساله استفتائات، تهران، نشر تفکر، چاپ دوم، ۱۳۷۳ش.
* منتظری، حسینعلی، احکام پزشکی، تهران، نشر سایه، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.
* مؤسسه دایرة المعارف الفقه الاسلامی، الموسوعة الفقهیة، قم، مؤسسه دایرة المعارف الفقه الاسلامی، ۱۴۲۳ق.
* مؤسسه دایرة المعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه فارسی، قم، مؤسسه دایرة المعارف الفقه الاسلامی، ۱۳۸۷ش.
* میثم کلهرنیا گلکار و دیگران، «بررسی فقهی-حقوقی مبانی و محدوده تجویز جراحی‌های زیبایی و ترمیمی»، فصلنامه حقوق پزشکی، شماره ۲۱، تابستان ۱۳۹۱ش.
* نجفی، شیخ محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء تراث العربی، ۱۴۳۰ق.
* نوری همدانی، حسین، هزار و یک مسئله فقهی، قم، مهدی موعود، بی‌تا.
* وحید خراسانی، حسین، توضیح المسائل، قم، مدرسه باقر العلوم (ع)، ۱۴۲۱ق.
*[https://www.makarem.ir/main.aspx?typeinfo=21&lid=0&catid=44879&mid=255931 «وضو با مژه کاشته شده»]، سایت اطلاع‌رسانی دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۲۰ دی ۱۴۰۰ش.
* ولایی، عیسی، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، تهران، نشر نی، چاپ ششم، ۱۳۸۷ش.

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۲ نوامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۵:۴۸

استعمالِ دُخانیات، تنفس دود ناشی از سوزاندن توتون یا تنباکو است. نخستین بار توتون یا تنباکو از کشورهای غربی به کشورهای اسلامی وارد شد و با رواج استعمال آن در میان مسلمانان، فقیهان نیز به بررسی حکم شرعی آن پرداختند. گروهی از فقیهان به حرمت و گروهی دیگر به جواز آن فتوا دادند.

قاعده لاضرر مهم‌ترین دلیلی است که قائلان به حرمت استعمال دخانیات به آن استناد کرده‌اند. آنان بر این نظرند که استعمال دخانیات برای سلامتی ضرر دارد و براساس قاعده لاضرر هر چه برای سلامتی ضرر داشته باشد حرام است. این دلیل مورد نقد قائلان به جواز استعمال دخانیات قرار گرفته و گفته‌اند مفهوم ضرر، مفهوم ثابتی نیست و به مزاج‌های مختلف افراد، شرایط زمانی و مکانی و مقدار آن، بستگی دارد. از نظر این فقیهان، استعمال دخانیات، تنها برای برخی افراد ضرر دارد و فقط نسبت به آنان حرام است، لذا نمی‌توان حکم کلی صادر کرد و آن را برای همه حرام دانست.

فقهای مسلمان معتقدند که هیچ نصی در خصوص حکم شرعی استعمال دخانیات وارد نشده است، با این وجود گروهی از آنان احتیاط کرده و گروهی دیگر با تمسک به اصل برائت و قاعده حلیت، به جواز آن فتوا داده‌اند.

استعمال دخانیات را از مسائل اجتماعی و چالش‌های جدی در حوزه سلامت و بهداشت به شمار آورده‌اند. براساس آیین‌نامه «ممنوعیت استعمال و عرضه سیگار و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی»، مصوب جمهوری اسلامی ایران، به‌منظور حفظ حقوق افراد جامعه و تأمین سلامت آن‌ها در برابر زیان‌های ناشی از استعمال دخانیات، استعمال هر گونه سیگار و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی مسقف، به هر نحو ممنوع اعلام شده است.

تبیین مسئله و جایگاه آن

استعمال دخانیات یا شُرب توتون، استنشاق دود ناشی از سوزاندن توتون یا تنباکو، به کمک وسایلی همچون سیگار، قلیان، چپق، پیپ یا امثال آن است.[۱] آنچه از توتون و تنباکو به صورت سیگار و غیر آن استعمال می‌شود را نیز دخانیات گویند.[۲]

از این اصطلاحات در ابواب فقهی صلاة و صوم، بحث شده است.[۳] همچنین فقهای مسلمان درباره حکم شرعی خرید و فروش آن به‌طور مستقل بحث کرده‌اند.[۴]

جایگاه مسئله در فقه معاصر

تاریخچه و زمینه شکل‌گیری

گفته می‌شود توتون و تنباکو از کشورهای غربی به کشورهای اسلامی وارد شده است.[۵] آغاز ورود دخانیات از غرب به کشورهای اسلامی را از سال‌های آخر قرن دهم هجری گزارش کرده‌اند.[۶]

همچنین نقل شده است که نخستین بار توتون و تنباکو به کشور ترکیه در سال ۱۶۰۵م، از طریق قسطنطنیه، به دمشق در سال ۱۶۰۶م، به حجاز، مکه و کشور مصر در اواخر سال ۱۶۰۱م، وارد گردید.[۷] بنا به برخی نقل‌ها ورود دخانیات به کشور ایران از اوایل قرن ۱۱ هجری بوده است.[۸] پس از گسترش دخانیات در کشورهای اسلامی و شیوع استعمال آن در بین مسلمانان، فقها به بررسی حکم شرعی آن پرداختند.[۹] گروهی از فقها آن را جایز و گروه دیگری آن را حرام اعلام کردند.[۱۰]

مناقشه اصولی و اخباری در حکم شرعی استعمال دخانیات

گفته می‌شود اصولیان و اخباریان در اثر اختلاف مبانی‌شان در شبهات حکمیه تحریمیه، در حکم شرعی استعمال دخانیات نیز اختلاف نظر دارند، به‌طوری که در برهه‌ای، حرمت استفاده از توتون و استعمال دخانیات نماد اخباری‌گری و جواز استعمال آن، نماد اندیشه اصولی به شمار می‌رفت.[۱۱]

بنا به دیدگاه اصولیان، در شبهات حکمیه تحریمیه، یعنی در جایی که؛ اولاً مجتهد به اصل تکلیف در یک مسئله‌ای شک داشته باشد؛ ثانیاً منشأ شک، فقدان نص در آن مسئله، اجمال نص یا تعارض نصوص باشد و ثالثاً دوران امر بین حکم کلی حرمت و غیر وجوب باشد، اصل برائت جاری می‌شود.[۱۲] اخباریان در این شرایط به توقف یا احتیاط قائل شده‌اند.[۱۳]

از آنجا که گفته می‌شود هیچ نص یا روایتی درباره استعمال دخانیات وارد نشده است،[۱۴] لذا در این که حکم کلی آن، حرمت است یا اباحه و یا کراهت، شک و تردید وجود دارد که اصولیان طبق مبنای خودشان به برائت قائل شده و آن را جایز دانسته‌اند[۱۵] و اخباریان به توقف در این مسئله روی آورده‌اند.[۱۶]

حرمت استعمال دخانیات

گروهی از فقهای مسلمان استعمال دخانیات را حرام اعلام کرده‌اند و برای اثبات حرمت آن به ادله زیر استناد کرده‌اند:

مضر بودن دخانیات برای بدن

فقهای مسلمان، استعمال دخانیات را با استناد به قاعده لاضرر، تنها در صورتی که ضرر مهم و قابل توجهی برای بدن داشته باشد، حرام دانسته‌اند.[۱۷] برای نمونه بنا به فتوای سیدعلی سیستانی، استعمال مواد مخدر، سیگار و قلیان، در صورتی که دارای ضرر و زیان فوق‌العاده و مهمی باشد، حرام است؛[۱۸] اما برخی از فقهای شیعه مثل حر عاملی و ناصر مکارم شیرازی به‌طور مطلق فتوای به حرمت داده‌اند.[۱۹]

به‌گفته حر عاملی همه کسانی که به استعمال دخانیات عادت دارند و همچنین اطباء، از ضررهای ناشی از آن خبر داده‌اند و برپایه روایتی از امام صادق(ع)[۲۰] مضر بودن چیزی، علت حرمت آن چیز شمرده شده است.[۲۱] مکارم شیرازی نیز گفته است پزشکان و اهل خبره اتفاق نظر دارند که استعمال دخانیات و سیگار ضررهای مهم و حیاتی برای بدن دارد[۲۲] و لذا مطابق قاعده لاضرر مشمول حکم حرمت می‌شود.[۲۳]

گروهی از فقهای حنفیه، مالکیه، شافعیه، حنابله، عبدالعزیز ابن‌باز، مفتی وهابی اهل عربستان، نیز به حرمت استعمال دخانیات فتوا داده‌اند.[۲۴] قاعده لاضرر یکی از ادله‌ای است که این فقیهان برای اثبات حرمت استعمال دخانیات به آن استناد کرده‌اند.[۲۵] برپایه این قاعده، استعمال دخانیات، بنا به گزارش متخصصان، ضرر مهم و قابل توجه برای بدن دارد و هر آنچه برای بدن ضرر دارد، حرام است.[۲۶]

دخانیات از خبائث و استعمال آن افتادن در هلاکت است

بنا به آیه «يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ»،[۲۷] خداوند ناپاکی‌ها و امور خبیث را حرام کرده و دخانیات یکی از این امور است.[۲۸] همچنین گفته‌اند که استعمال دخانیات به سبب آن که موجب عارض شدن بیماری‌های زیادی می‌شود، نوعی افکندن خود در هلاکت است که خداوند بنا به آیه تهلکه از آن نهی کرده است.[۲۹]

استعمال دخانیات مخالف احتیاط است

اخباری‌های شیعه و برخی فقیهان اهل سنت مانند محمد بن احمد علیش (درگذشت: ۱۲۹۹ق)، فقیه مالکی، به قاعده احتیاط برای حرمت استعمال دخانیات استناد کرده‌اند.[۳۰] مطابق این قاعده برخی امور به‌طور واضح، حرام است و باید از آن اجتناب کرد، برخی دیگر به‌طور واضح، واجب است که باید انجام داد و در برخی دیگر وجوب یا حرمت آن واضح نیست و نسبت به آن شبهه وجود دارد که برای نجات از افتادن در محرمات الهی، باید در آن‌ها توقف کرد.[۳۱] استعمال دخانیات از اموری است که نسبت به آن شبهه وجود دارد و توقف نکردن در آن موجب افتادن در محرمات الهی و هلاکت می‌گردد.[۳۲]

صرف هزینه برای دخانیات اسراف و تضییع مال است

صرف هزینه برای استعمال دخانیات، اسراف و ضایع کردن مال است و بنا به آیه ۴۳ سوره غافر و برخی روایات،[۳۳] اسراف و ضایع کردن مال، حرام است.[۳۴]

جایز بودن استعمال دخانیات

برخی فقیهان به جواز استعمال دخانیات فتوا داده‌اند و به ادله زیر استناد کرده‌اند:

مناقشه در مضر بودن دخانیات برای همه بدن‌ها

از نظر برخی فقها مفهوم «ضرر» مفهوم مطلق و ثابتی نیست که حکم حرمت، ذاتی و غیر منفک از آن باشد؛ بلکه مفهومی غیر ثابت و نسبی است که به نسبت افراد و مزاج‌های مختلف آنان، مقدار آن چیز که می‌گویند ضرر دارد و همچنین در زمان‌ها و مکان‌های مختلف، تغییر می‌یابد.[۳۵] دخانیات یکی از همین امور است که برخی فقها گفته‌اند ضرر آن غیر ثابت بوده و ممکن است تنها برای بعضی از بدن‌ها ضرر داشته و برای بعضی دیگر ضرر نداشته باشد و لذا نمی‌توان آن را تحت قاعده کلی درآورد و در همه موارد آن را حرام اعلام کرد.[۳۶]

توتون و تنباکو پاکیزه و حلال است

هر آنچه در زمین است و از زمین می‌روید بنا به شهادت آیاتی همچون آیه «هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا؛ او خدایی است که همه چیز در زمین را برای شما خلق کرد.»[۳۷] و آیه «كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا؛ از آنچه در زمین حلال و پاکیزه است تناول کنید.»،[۳۸] حلال است؛ مگر آن که دلیل خاصی بر حرمت آن اقامه شود.[۳۹] توتون و تنباکو نیز یکی از چیزهایی است که مانند سایر گیاهان از زمین می‌روید و هیچ نص شرعی یا دلیل خاصی بر حرام بودن استفاده از آن وارد نشده، پس حلال و پاکیزه است.[۴۰]

قاعده حلیت

مقالهٔ اصلی: قاعده حلیت

برای حرمت استعمال دخانیات هیچ نصی وارد نشده است و همه فقهای متقدم و متأخر شیعه، به‌نقل از سید نعمت‌الله جزایری، بر حلال‌بودن هر آنچه نصی بر حرمت آن وارد نشده، اجماع دارند.[۴۱] محمد بن علی شوکانی (درگذشت: ۱۲۵۰ق)، عالم زیدی اهل یمن، و برخی فقهای اهل سنت برای اثبات جواز استعمال دخانیات به همین قاعده استناد کرده‌اند.[۴۲]

برخی فقیهان اهل سنت به کراهت استعمال دخانیات فتوا داده‌ و گفته‌اند از آنجا که ادله‌ای که برای حرمت استعمال دخانیات ارائه شده، ناتوان از اثبات حرمت آنند و لذا در حکم آن شک وجود دارد و به‌صرف شک نیز حرمت اثبات نمی‌شود، پس به کراهت استعمال دخانیت بسنده کرده‌اند.[۴۳]

سایر احکام استعمال دخانیات

برخی دیگر از احکام مربوط به استعمال دخانیات به شرح زیر است:

  • از نظر فقهای اهل سنت، استعمال دخانیات، چه خودش حرام باشد یا مباح و یا مکروه، در مسجد جایز نیست و حرام است.[۴۴] همچنین گفته‌اند کسی که سیگار کشیده است تا زمانی که دهنش بوی سیگار می‌دهد، جایز نیست به مسجد وارد شود.[۴۵]
  • سیگار یا قلیان کشیدن در اماکن عمومی و اجتماعات و یا وسایل نقلیه عمومی در صورتی که ضرر قابل توجه برای دیگران داشته باشد، جایز نیست و در ملک شخص دیگری نیز، بدون رضایت وی جایز نمی­‌باشد.[۴۶]
  • بنا به فتوای برخی فقها، احتیاط واجب آن است که روزه‌دار دود سیگار و تنباکو و مانند این‌ها از سایر دخانیات را به حلق نرساند.[۴۷] همچنین، از رساندن سایر دودهای غلیظ به حلق، بنابر احتیاط واجب، پرهیز نماید.[۴۸]

فقه اهل سنت

پانویس

  1. ↑ الطیار و دیگران، الفقه المیسر، ۱۴۳۳ق، ج۱۳، ص۴۴؛ عقیق، الاحكام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، دار المیمان، ص۱۹.
  2. ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۵۸۶.
  3. ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۵۸۶.
  4. ↑ برای نمونه نگاه کنید به حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۴؛ الطیار و دیگران، الفقه المیسر، ۱۴۳۳ق، ج۱۳، ص۴۴؛ عقیق، الاحكام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، دار المیمان، ص۱۹؛ جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۹-۱۱۰.
  5. ↑ برای نمونه نگاه کنید به حر عاملی، فوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۴؛ عبد السلام الطویلة، فقه الاشربة و حدها، ۱۴۰۶ق، ص۴۳۶.
  6. ↑ عبد السلام الطویلة، فقه الاشربة و حدها، ۱۴۰۶ق، ص۴۳۶.
  7. ↑ عتیق، الاحکام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، دار المیمان، ص۲۴-۲۵.
  8. ↑ فتح‌الله‌پور، «دخانیات»، ص۳۸۹.
  9. ↑ رحیمی، «بررسی آیات فقهی در حلیت یا حرمت استعمال دخانیات در نگاه فریقین»، ص۷۰.
  10. ↑ رحیمی، «بررسی آیات فقهی در حلیت یا حرمت استعمال دخانیات در نگاه فریقین»، ص۷۰.
  11. ↑ عدالت‌نژاد، «دخانیات: مباحث فقهی»، ص۳۹۱.
  12. ↑ وحید بهبهانی، الرسائل الاصولیة، ۱۴۱۶ق، ص۳۴۹؛ شیخ انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۸-۲۰.
  13. ↑ وحید بهبهانی، الرسائل الاصولیة، ۱۴۱۶ق، ص۳۴۹؛ شیخ انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۸-۲۰.
  14. ↑ شیخ انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۸؛ جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۱.
  15. ↑ برای نمونه نگاه کنید به جزایری، الانوار النعمانیة، ۱۴۲۹ق، ج۴، ص۴۴؛شیخ انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۹.
  16. ↑ برای نمونه نگاه کنید به حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۶.
  17. ↑ اصولی، بنی هاشمی خمینی، رساله توضیح المسائل (مراجع)، دفتر تبلیغات اسلامی، ج۲، ص۹۲۲.
  18. ↑ سیستانی، «توضیح المسائل جامع»، سایت دفتر رسمی مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی.
  19. ↑ حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ص۲۲۴؛ علیان‌نژادی، سیگار پدیده مرگبار عصر ما، مدرسة الامام علی ابن ابی الطالب، ص۶.
  20. ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲۴۲.
  21. ↑ حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۴.
  22. ↑ علیان‌نژادی، سیگار پدیده مرگبار عصر ما، مدرسة الامام علی ابن ابی الطالب، ص۲۰.
  23. ↑ علیان نژادی، سیگار پدیده مرگبار عصر ما، مدرسة الامام علی ابن ابی الطالب، ص۱۳.
  24. ↑ جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۲؛ الموسوعة الفقهیة، «حكمُ شرب التبغِ (الدخان)»، سایت الدرر السنیة.
  25. ↑ جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۳؛ الموسوعة الفقهیة، «حكمُ شرب التبغِ (الدخان)»، سایت الدرر السنیة.
  26. ↑ الموسوعة الفقهیة، «حكمُ شرب التبغِ (الدخان)»، سایت الدرر السنیة.
  27. ↑ سوره اعراف، آیه ۱۵۷.
  28. ↑ حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۴؛ طیار و دیگران، الفقه المیسر، ۱۴۳۳ق، ج۱۳، ص۴۴؛ عتیق، الاحکام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، دار المیمان، ص۵۵.
  29. ↑ طیار و دیگران، الفقه المیسر، ۱۴۳۳ق، ج۱۳، ص۴۴؛ عتیق، الاحکام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، دار المیمان، ص۵۴.
  30. ↑ حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۶؛ علیش، فتح العلی المالک فی الفتوى على مذهب الإمام مالک، دار المعرفة، ج۱، ص۱۲۲.
  31. ↑ حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۶؛ علیش، فتح العلی المالک فی الفتوى على مذهب الإمام مالک، دار المعرفة، ج۱، ص۱۲۲.
  32. ↑ حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۶؛ علیش، فتح العلی المالک فی الفتوى على مذهب الإمام مالک، دار المعرفة، ج۱، ص۱۲۲.
  33. ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۶۰؛ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۱۲۴.
  34. ↑ حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۵؛ عتیق، الاحکام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، دار المیمان، ص۵۶.
  35. ↑ توحیدی، مصباح الفقاهة (تقریرات درس مکاسب آیت‌الله خویی)، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۷۷-۷۸.
  36. ↑ جزایری، الانوار النعمانیة، ۱۴۲۹ق، ج۴، ص۴۴؛ جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة، الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۶.
  37. ↑ سوره بقره، آیه ۲۹.
  38. ↑ سوره بقره، آیه ۱۶۸.
  39. ↑ شوکانی، ارشاد السائل الی دلائل المسائل، ۱۳۴۸ق، ص۵۰؛ جزایری، الانوار النعمانیة، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۴۴.
  40. ↑ شوکانی، ارشاد السائل الی دلائل المسائل، ۱۳۴۸ق، ص۵۱؛ جزایری، الانوار النعمانیة، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۴۴.
  41. ↑ جزایری، الانوار النعمانیة، ۱۴۲۹ق، ج۴، ص۴۴.
  42. ↑ شوکانی، رسالة ارشاد السائل الی دلائل المسائل، ۱۳۴۸ق، ص۵۰-۵۱؛ کرمی حنبلی، تحقيق البرهان في شان الدخان الذي يشربه الناس الآن، ۱۴۲۱ق، ص۵۹.
  43. ↑ برای نمونه نگاه کنید به موسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۷.
  44. ↑ جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۸.
  45. ↑ جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۸.
  46. ↑ سیستانی، «توضیح المسائل جامع»، سایت دفتر رسمی مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی.
  47. ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۵۵۳-۵۵۴؛ سیستانی، «توضیح المسائل جامع»، سایت دفتر رسمی مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی.
  48. ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۵۵۳-۵۵۴؛ سیستانی، «توضیح المسائل جامع»، سایت دفتر رسمی مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی.

منابع

  • «آمار مصرف دخانیات (سیگار) در جهان»، نبض هوشمند سلامت، تاریخ درج مطلب: ۲۸ آبان ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۲۷ مهر ۱۴۰۳ش.
  • «آمار و ارقام استعمال دخانیات در ایران»، سایت خبرگزاری ایسنا، تاریخ بازدید: ۲۷ مهر ۱۴۰۳ش.
  • «آیین‌نامه ممنوعیت استعمال و عرضه سیگار و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۳۰ مهر ۱۴۰۳ش.
  • «اپیدمی سیگار را جدی بگیریم»، مرکز تحقیقات پیشگیری و کنترل دخانیات، تاریخ درج مطلب: ۲۳ خرداد ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۲۹ مهر ۱۴۰۳ق.
  • اصولی، احسان و محمدحسن بنی هاشمی خمینی، رساله توضیح المسائل (مراجع)، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، بی‌تا.
  • الموسوعة الفقهیة، «حكمُ شرب التبغِ (الدخان)»، سایت الدرر السنیة، تاریخ بازدید: ۲۷ مهر ۱۴۰۳ق.
  • بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، دمشق، دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق.
  • توحیدی، محمدعلی، مصباح الفقاهة (تقریرات درس مکاسب آیت‌الله خویی)، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۷ق.
  • جزایری، سید نعمت‌الله، الانوار النعمانیة، بیروت، دار القارئ، ۱۴۲۹ق.
  • جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، کویت، وزارة الأوقاف و الشؤون الاسلامیة، ۱۴۱۴ق.
  • جمعی از نویسندگان، فرهنگ فقه فارسی، قم، مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ۱۳۸۷ش.
  • حر عاملی، محمد بن حسن، الفوائد الطوسیة، قم، انتشارات محلاتی، ۱۴۲۳ق.
  • رحیمی، مرتضی، «بررسی آیات فقهی در حلیت یا حرمت استعمال دخانیات در نگاه فریقین»، پژوهشنامه حلال، شماره ۱، اسفند ۱۳۹۷ش.
  • «روزشمار هفته ملی بدون دخانیات سال ۱۴۰۳ش»، سایت دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، تاریخ درج مطلب: ۷ خرداد ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۹ مهر ۱۴۰۳ش.
  • «روز جهانی بدون دخانیات با شعار محافظت از کودکان در برابر صنایع دخانی»، سایت شرکت دخانیات ایران، تاریخ درج مطلب: ۷ خرداد ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۹ مهر ۱۴۰۳ش.
  • سیستانی، سیدعلی، «توضیح المسائل جامع»، سایت دفتر رسمی مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی، تاریخ بازدید: ۲۸ مهر ۱۴۰۳ش.
  • شوکانی، محمد، ارشاد السائل الی دلائل المسائل، بی‌جا، بی‌نا، ۱۳۴۸ق.
  • شیخ انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، قم، مجمع الفكر الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
  • طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۷ق.
  • طیار، عبدالله بن محمد و دیگران، الفقه المیسر، ریاض، بی‌نا، ۱۴۳۳ق.
  • عبد السلام الطویلة، عبدالوهاب، فقه الاشربة و حدها، قاهره، دار السلام، ۱۴۰۶ق.
  • عدالت‌نژاد، سعید، «دخانیات: مباحث فقهی»، در دانشنامه جهان اسلام، جلد ۱۷، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۱ش.
  • عقیق، احمد بن محمد، الاحكام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، ریاض، دار المیمان، بی‌تا.
  • علیان‌نژادی، ابوالقاسم، سیگار پدیده مرگبار عصر ما، قم، مدرسة الإمام علی بن أبی طالب(ع)، بی‌تا.
  • علیش، محمد بن احمد، فتح العلی المالک فی الفتوى على مذهب الإمام مالک، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
  • فتح‌الله‌پور، پرویز، «دخانیات؛ گیاه‌شناسی، تاریخ و کاربرد»، در دانشنامه جهان اسلام، جلد ۱۷، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۱ش.
  • «قانون جامع کنترل و مبارزه ملی با دخانیات»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۹ مهر ۱۴۰۳ش.
  • کرمی حنبلی، مرعی بن یوسف، تحقيق البرهان في شان الدخان الذي يشربه الناس الآن، بیروت، دار ابن‌حزم، ۱۴۲۱ق.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح محمد آخوندی و علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
  • وحید بهبهانی، محمدباقر، الرسائل الاصولیة، قم، مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
برگرفته از «https://feqhemoaser.com/index.php?title=کاربر:Hamzeahmadi/صفحه_تمرین&oldid=50265»