دانشنامه فقه معاصر

المبسوط في فقه المسائل المعاصرة: المسائل الطبية (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها
 
(۵۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط یک کاربر دیگر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{نگارش}}
{{نویسنده
|نویسنده = حسن اجرایی
|گردآوری =
}}
 
{{جعبه اطلاعات کتاب
| عنوان = المبسوط في فقه المسائل المعاصرة: المسائل الطبية
| تصویر = Al-masael-al-tebiyah.jpg
| اندازه تصویر =
| توضیح_تصویر =
| نام‌های دیگر = المسائل الطبیه
| نویسنده = [[محمد محمدی قائنی]]
| تاریخ نگارش =
| موضوع = فقه پزشکی
| سبک =
| زبان = عربی
| ویراستار =
| به تصحیح =
| به کوشش =
| تصویرگر =
| طراح جلد =
| تعداد جلد = ۲
| تعداد صفحات = جلد اول: ۴۰۰ص - جلد دوم: ۷۲۸ص
| قطع = وزیری (گالینگور)
| مجموعه =
| ترجمه به دیگر زبان‌ها = فارسی: پژوهشی در مسائل فقه پزشکی
| ناشر = مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)
| محل نشر = قم
| تاریخ نشر = جلد اول: ۱۳۸۲ش - جلد دوم: ۱۳۸۵ش
| نوبت چاپ =
| شمارگان = هزار
| شابک =
| نوع رسانه =
| وبسایت ناشر =
| نام کتاب = <!-- نام کتاب به زبان فارسی -->
| مترجم = محمدعلی قاسمی، احمد رخی، محمدعلی کریمی‌نیا
| مشخصات نشر = قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، ۱۳۹۴ش.
|نسخه الکترونیکی=
}}
 
'''المَبسوطُ فی فِقه المَسائلِ المُعاصِرة: المَسائلُ الطِبّیه''' کتابی درباره [[فقه پزشکی]]، تألیف [[محمد محمدی قائنی]]. این کتاب دو جلدی، حاصل جلسات درس خارج فقه پزشکی در [[مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)]] است که به مسائلی از جمله [[پیوند اعضا]]، [[تلقیح مصنوعی]]، و احکام درمان پرداخته است.
 
قائنی، از استادان درس خارج فقه و اصول فقه، و از جمله درس خارج فقه پزشکی در حوزه علمیه قم است. وی به مخالفت با [[فقه مقاصدی]] برخاسته و آن را اجتهاد در مقابل نص دانسته است. کتاب دو جلدی المبسوط فی فقه المسائل المعاصر، تألیف محمد محمدی قائنی، که بخشی از آن درباره معاملات و بخش دیگر درباره مسائل پزشکی است، در بیستمین همایش کتاب سال حوزه در سال ۱۳۹۷ش رتبه شایسته تقدیر را به دست آورد.
 
کتاب المبسوط فی فقه المسائل المعاصر: المسائل الطبیه، در دو جلد انتشار یافته است که در یک بخش با عنوان مدخل، شش باب، و نیز بخشی با عنوان ملحقات سامان یافته و موضوعاتی از قبیل پیوند اعضا، احکام نطفه و بارداری، تلقیح مصنوعی، احکام درمان، عیوب زن و شوهر و همچنین شبیه‌سازی را مورد بحث قرار می‌دهد.
 
به‌باور محمد محمدی قائنی، احکام معاملات هم همانند احکام عبادات توقیفی است. وی همچنین درباره [[سقط جنین]] بر آن است که اگر جنین برای مادر خطری اعم از قتل یا غیر آن داشته باشد که سقط جنین به‌معنای دفاع از خود تلقی شود، سقط جایز است، حتی اگر روح در آن دمیده باشد. وی در این باره به دلایلی از جمله [[قاعده اضطرار]]، روایات دفاع از نفس و بناء عقلا اتکا کرده است.
 
ملاک مادر بودن از نظر قائنی، تولد فرزند از تخمک زن است؛ چرا که صرف استمرار وجود جنین در رحم منجر به صدق مادری نمی‌شود؛ در حالی که به نظر استاد وی، [[سید ابوالقاسم خویی]]، بر اساس آیه ظهار، مادر کسی است که جنین در رحم او پرورش یافته است.
 
==معرفی اجمالی==
==معرفی اجمالی==
=== جایگاه کتاب===
کتاب المبسوط فی فقه المسائل المعاصره با عنوان فرعی المسائل الطبیه، کتابی است دو جلدی، جلد اول آن ۴۰۰ و جلد دوم ۷۲۸ صفحه، و حاصل جلسات درس خارج فقه پزشکی در [[مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)]] در قم، که توسط مرکز مذکور آماده‌سازی و به زبان عربی منتشر شده است.
==نویسنده==
 
محمد محمدی قائنی از شاگردان آیت‌الله‌العظمی میرزا جواد تبریزی و یکی از استادان دروس خارج فقه و اصول فقه در حوزه علمیه قم است که در سال ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ به تدریس هفتگی درس خارج فقه پزشکی برای طلاب و فضلای حوزه علمیه قم پرداخته است.
در مقالات علمی-پژوهشی متعددی به این کتاب ارجاع داده شده است.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: علیزاده و غریبی، [https://www.sid.ir/FileServer/JF/78813978312.pdf «مطالعه تطبیقی حق حیات جنین در اسلام و غرب»]، فصلنامه تحقیقات حقوقی، ش۸۳؛ خادمی کوشا، [http://jostar-fiqh.maalem.ir/article_69388_045c67ef9c527dc46c1c40b016358752.pdf «چالش‌های بهره‌گیری از عمومات و مطلقات در حل مسائل مستحدثه»]، جستارهای فقهی و اصولی، ش۲۱؛ موسوی، [http://ensani.ir/file/download/article/1595076094-10281-4-6.pdf «حکم ثانوی فرزنددار شدن»]، پژوهش‌های فقهی تا اجتهاد، ش۴.</ref>
 
ترجمه فارسی کتاب، با عنوان «پژوهشی در مسائل فقه پزشکی»، در سال ۱۳۹۴ش از سوی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) به چاپ رسیده است. مترجمان اثر به فارسی عبارتند از: احمد رخی، محمدعلی کریمی‌نیا و محمدعلی قاسمی.<ref>[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/3964920 «پژوهشی در مسائل فقه پزشکی»]، سایت کتابخانه ملی ایران.</ref>


وی یکی از اعضای کمیته ده‌نفره اخلاق در پژوهش پژوهشگاه ابن‌سینا است.<ref>[https://www.avicenna.ac.ir/chairmanship/research-ethics-committee «کمیته اخلاق در پژوهش»]، سایت پژوهشگاه ابن‌سینا.</ref>
وجه نامگذاری این کتاب، شباهت آن به کتاب المبسوط شیخ طوسی است؛ چرا که انگیزه شیخ طوسی از نوشتن کتاب خود، پرداختن به مباحث غیرمنصوصی بوده است که اهل‌سنت بدان پرداخته بوده‌اند اما شیعیان به آن توجهی نکرده بودند (ج۱، ص۱۲).


===نظرات و دیدگاه‌ها===
==نویسنده==
محمد قائنی، فقه مقاصدی را اجتهاد در مقابل نص دانسته و بر آن است که اگر عمومات تعلیلی مبنای فقه قرار گیرد، فقه جدیدی تأسیس شده و اجتهاد از مسیر صحیح خود خارج خواهد شد. به باور او، با تغییر شریعت مطابق با وضعیت اجتماعی، و بر اساس فقه مقاصدی، به‌مرور فقه و شریعت جدیدی تأسیس خواهد شد و جز نشانه‌هایی از دین باقی نخواهد ماند.<ref>[http://ijtihadnet.ir/گفتگوی-نقادانه-اندیشمندان-درباره-جای/ «گفتگوی نقادانه اندیشمندان درباره جایگاه احکام تدبیری...»]، سایت شبکه اجتهاد.</ref>  
[[محمد محمدی قائنی]] از شاگردان [[میرزا جواد تبریزی]] و یکی از استادان دروس خارج فقه و اصول فقه در حوزه علمیه قم است<ref>[http://portal.tabrizi.org/?p=9631 «عالم بزرگوار استاد عالی مقام آقاي شیخ محمد قائنی»]، سایت آیت‌الله العظمی تبریزی.</ref> که در سال ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ش به تدریس هفتگی درس خارج فقه پزشکی برای طلاب و فضلای حوزه علمیه قم پرداخته است.<ref>نگاه کنید به: [http://www.eshia.ir/Feqh/Archive/ghaeeni/feqh2/98 «آرشیو سال ۹۸-۹۹ درس خارج فقه-احکام پزشکی: استاد محمد محمدی قائینی»]، سایت ارتباط شیعی.
</ref> این درس در سال ۱۴۰۰ش نیز ادامه یافته است.<ref>[http://www.qaeninajafi.ir/feqh/medical.html «مسائل پزشکی-دروس حضرت استاد قائنی»]، سایت محمد محمدی قائنی.</ref>


قائنی همچنین معتقد است که اصل در احکامِ ذکر شده در روایات، مولوی بودن است نه تدبیری بودن؛ چرا که ائمه نیز در مقام پاسخ، قضایای عامی صادر می‌کردند و از مردم می‌خواستند تا روایات را بنویسند تا به دست دیگران برسد. وی با این حال تدبیری بودن روایات را با وجود قرائن و شواهد می‌پذیرد.<ref>[http://ijtihadnet.ir/گفتگوی-نقادانه-اندیشمندان-درباره-جای/ «گفتگوی نقادانه اندیشمندان درباره جایگاه احکام تدبیری...»]، سایت شبکه اجتهاد.</ref> وی با این حال بر آن است که احکام تدبیری پیامبر برای تمام زمان‌ها حجت است؛ چرا که حتی احکام ولایی پیامبر هم بر تمام امت، چه معاصران و چه متأخران، نافذ خواهد بود. وی این نظر خود را به روایتی از امام صادق(ع) مستند ساخته است که در باب حکم ولایی پیامبر(ص) درباره زکات است.<ref>[http://ijtihadnet.ir/گفتگوی-نقادانه-اندیشمندان-درباره-جای/ «گفتگوی نقادانه اندیشمندان درباره جایگاه احکام تدبیری...»]، سایت شبکه اجتهاد.</ref>
وی یکی از اعضای کمیته ده‌نفره اخلاق در پژوهش پژوهشگاه ابن‌سینا است.<ref>[https://www.avicenna.ac.ir/chairmanship/research-ethics-committee «کمیته اخلاق در پژوهش»]، سایت پژوهشگاه ابن‌سینا.</ref> قائنی همچنین با حضور در نشست‌های تخصصی فقهی، به بیان نظرات خود می‌پردازد.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: [https://www.alserat.ir/?p=926 «پنجمین نشست... ماهیت علت و حکمت در فقه»]، سایت شبکه نوآوری‌های فقهی صراط؛ [http://www.hmc.ir/index.php/78-yt-sample-data/news/1633 «واکاوی فقهی حج در شرایط خطر و بیماری‌های مسری»]، سایت مرکز پزشکی حج و زیارت؛ [https://www.tasnimnews.com/fa/news/1393/09/27/592881/ «فقه پزشکی باید در حوزه سلامت و بهداشت ترویج شود»]، خبرگزاری تسنیم.</ref>


===پژوهش‌ها و تألیفات===
===پژوهش‌ها و تألیفات===
* تألیف کتاب دوجلدی المبسوط في فقه المسائل المعاصرة که جلد اول آن در باب معاملات و جلد دوم آن درباره مسائل پزشکی است و جلد دوم با عنوان «پژوهشی در مسائل فقه پزشکی» در دو جلد به فارسی ترجمه شده است. این کتاب در بیستمین همایش کتاب سال حوزه در سال ۱۳۹۷، در میان آثار علمی-پژوهشی در گروه فقه و اصول فقه، رتبه شایسته تقدیر را به دست آورد.<ref>[https://www.hawzahnews.com/news/476729/ «گزارشی از آنچه در بیستمین همایش کتاب سال حوزه گذشت»]، خبرگزاری حوزه.</ref>
* تألیف کتاب دوجلدی المبسوط في فقه المسائل المعاصرة که بخشی از آن در باب معاملات و بخش دیگر درباره مسائل پزشکی است و بخش دوم با عنوان «پژوهشی در مسائل فقه پزشکی» در دو جلد به فارسی ترجمه شده است. این کتاب در بیستمین همایش کتاب سال حوزه در سال ۱۳۹۷ش، در میان آثار علمی-پژوهشی در گروه فقه و اصول فقه، رتبه شایسته تقدیر را به دست آورد.<ref>[https://www.hawzahnews.com/news/476729/ «گزارشی از آنچه در بیستمین همایش کتاب سال حوزه گذشت»]، خبرگزاری حوزه.</ref>
* تعلیقه بر کتاب تبصرة المتعلمین في أحکام الدین، نوشته علامه حلی. این اثر همچنین با تحقیق محمدهادی یوسفی غروی و سید احمد حسینی اشکوری، توسط انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مجمع ذخائر اسلامی چاپ شده است.<ref>نگاه کنید به: [http://mtif.ir/book/1501/ «تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین»]، سایت بنیاد محقق طباطبایی.</ref>
* از محمد محمدی قائنی، تعلیقه بر کتاب تبصرة المتعلمین في أحکام الدین، نوشته علامه حلی،<ref>نگاه کنید به: [http://mtif.ir/book/1501/ «تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین»]، سایت بنیاد محقق طباطبایی.</ref> و نیز تحقیق کتاب حدیثی الفصول المهمة في أصول الأئمة (تکملة الوسائل)، نوشته حر عاملی، انتشار یافته است.
* تحقیق کتاب حدیثی الفصول المهمة في أصول الأئمة (تکملة الوسائل)، نوشته حر عاملی. این کتاب از سوی مؤسسه معارف اسلامی امام رضا(ع) در سال ۱۳۷۶ (۱۴۱۸ق) در سه جلد به چاپ رسیده است.


==ساختار و فهرست==
==ساختار و فهرست==
کتاب در دو جلد، شش بخش و نیز بخشی با عنوان ملحقات سامان یافته است:
کتاب در دو جلد، یک بخش با عنوان مدخل، شش باب، و نیز بخشی با عنوان ملحقات سامان یافته است:
جلد اول:
 
* مقدمه مؤلف بر ترجمه کتاب
'''جلد اول:'''
* مقدمه
* تصدیر المرکز الفقهی
* پیشگفتار
* مقدمة المؤلف
* کلیات
* المدخل و فیه جهات (کلیات)
** مطلب اول: توقیفی بودن معاملات
** الجهة الاولی: توقیفیة المعاملات کالعبادات (مطلب اول: توقیفی بودن معاملات)
** مطلب دوم: ملاک مستحدثه بودن مسائل فقهی
** الجهة الثانیة: ضابطة المسألة المستحدثة وبیان أنواعها (مطلب دوم: ملاک مستحدثه بودن مسائل فقهی)
** مطلب سوم: بحث‌های مقدماتی عمومی مسائل نوپدید
** الجهة الثالثة: بحوث تمهیدیة عامة للمسائل المستجده (مطلب سوم: بحث‌های مقدماتی عمومی مسائل نوپدید)
* بخش اول: مسائل پیوند اعضا
* الباب الأول: مسائل تتعلق بترقیع الأعضاء (بخش اول: مسائل پیوند اعضا)
* بخش دوم: مسائل مربوط به نطفه و بارداری و احکام آنها
** المسألة الأولی: لا یجوز قطع عضو من الحی المحترم (قطع عضو انسان برای پیوند)
* بخش سوم: باروری مصنوعی
** هل یجوز قطع عضو للترقیع من المهدور بقصاص أو رجم أو حد؟ (حکم پیوند عضو توسط جانی)
* الباب الثانی: مسائل تتعلق بالنطفة والحمل وجملة من أحکامهما (بخش دوم: مسائل مربوط به نطفه و بارداری و احکام آنها)
* الباب الثالث: مسائل فی التلقیح الصناعی (بخش سوم: باروری مصنوعی)
* فهرس الموضوعات
 
'''جلد دوم:'''
* مقدمة المؤلف (مقدمه مؤلف)
* الباب الرابع: فی العلاج وما یرتبط به أو یتشعب عنه (بخش چهارم: درمان و فروعات آن)
* الباب الخامس: فی عیوب الزوجین والأمراض المستجده (بخش پنجم: عیوب زوجین و بیماری‌های جدید)
* الباب السادس: فی الاستنساخ والاستتئام (بخش ششم: همزادسازی و شبیه‌سازی)
* الملحقات (ملحقات)
* فهرس الموضوعات
 
==مبانی==
نویسنده، در بخش المدخل (کلیات) کتاب خود، سه مورد از مبانی فقهی و اصولی خویش را بیان نموده است:
 
===توقیفی بودن معاملات مانند عبادات===
قائنی بر این باور است که احکام معاملات هم همانند احکام عبادات توقیفی است، و در نتیجه بدون دستیابی به حکم از جانب شرع نمی‌توان صرفاً با اتکا به فهم عرفی به تبیین احکام آن پرداخت (ج۱، ص۱۵-۱۶).
 
===ملاک مستحدثه بودن: نامعقول بودن در عصر تشریع===
از نظر محمد قائنی، ملاک و ضابطه مستحدثه بودن یک موضوع آن است که وجود خارجی موضوع، در عصر تشریع معقول نباشد و بنابراین نتوان از شمول یا اطلاق نص درباره آن بحث کرد، از جمله [[پیوند اعضا|پیوند]] دست انسان به کسی که آن عضو را ندارد؛ چرا که چنین امری در نظر مردمان عصر تشریع، قابل تصور و تحقق نبوده و از همین رو سؤالی در باب آن نیز طرح نشده است (ج۱، ص۱۹). وی مسائل مستحدثه را سه قسم می‌داند: ۱. اموری که درباره آنها در عصر تشریع سؤالی نشده است، اما اگر سؤال می‌شد در همان عصر قابل تحقق بود، مثل نماز و روزه در مکان‌های خاص مثل قطب شمال و جنوب (ج۱، ص۲۰)، ۲. اموری که اگر به آنها توجه می‌شد هم برای مردم قابل تصور نبود، مثل پیوند اعضای انسان مرده به انسان زنده (ج۱، ص۲۰)، و ۳. اموری که در نصوص شرعی بیان شده است، اما فقیهان به آن توجهی نکرده‌اند، مثل جواز بی‌حس کردن عضو در هنگام اجرای شلاق یا مجازات دیگر برای عدم احساس درد (ج۱، ص۲۱).


جلد دوم:
===حجیت عمومات برای مسائل مستحدثه===
* مقدمه مؤلف
قائنی، با رد نظر کسانی که عمومات و اطلاقات را برای صدور احکام درباره مسائل جدید قاصر می‌دانند، به نقد دلایل آنان پرداخته و با بهره‌گیری از روایات، پنج وجه را در تأیید منظر خود بیان کرده است؛ از جمله روایاتی دال بر اینکه کتاب و سنت شامل تمام احکامی است که انسان‌ها تا روز قیامت بدان محتاجند (ج۱، ص۷۲-۸۷)، روایاتی مبنی بر اینکه احکام قرآن دائمی و متعلق به همه زمان‌ها و همه انسان‌ها است (ج۱، ص۸۷) و نیز تأکید فراوان معصومان(ع) بر نقل روایات و انتقال آنها به نسل‌های آینده (ج۱، ص۸۹).
* بخش چهارم: درمان و فروعات آن
* بخش پنجم: عیوب زوجین و بیماری‌های جدید
* بخش ششم: همزادسازی و شبیه‌سازی
* ملحقات
**ملحق اول: در لهو و آلات آن
** ملحق دوم: قرعه
** ملحق سوم: مرسله‌های جزمی ثقات
** ملحق چهارم: مرگ مغزی و تشریح بدن میت
* فهرست منابع و مآخذ


==مدعیات==
==مدعیات==
==دلایل==
===جواز سقط جنین حتی بعد از دمیده شدن روح===
==نقدها==
به‌باور [[محمد محمدی قائنی]]، اگر جنین برای مادر خطری اعم از قتل یا غیر آن داشته باشد که سقط جنین به‌معنای دفاع از خود تلقی شود، حتی اگر روح در جنین دمیده شده باشد، [[سقط جنین|سقط]] آن جایز است (ج۱، ص۲۵۹-۲۶۱).
 
====دلایل====
وی در این باره چند دلیل را ذکر کرده است:
# اضطرار موجب حلال شدن محرمات می‌شود و این اصل اطلاق دارد، بنابراین اگر جنین خطری برای مادر داشته باشد، می‌توان آن را سقط کرد، و در این باره تفاوتی نمی‌کند که روح در جنین دمیده شده باشد یا نه (ج۱، ص۲۵۳).
# با تکیه بر دو روایت درباره لزوم دفاع از نفس، سقط جنین نیز مصداق دفاع از مادر تلقی می‌شود (ج۱، ص۲۵۴-۲۵۵).
# با تکیه بر بناء عقلا، دفاع از نفس و به‌تبع آن سقط جنینی که برای مادر خطر دارد، جایز می‌شود (ج۱، ص۲۵۹).
 
===ملاک مادر بودن: تولد از تخمک زن، نه پرورش جنین در شکم===
محمد محمدی قائنی در موضوع [[تلقیح مصنوعی]]، بر آن است که ملاک مادر بودن، تولد فرزند از تخمک زن است، و صرف پرورش کودک در شکم یک زن، منتهی به مادر بودن وی از نظر شرعی نمی‌شود (ج۱، ص۳۱۵). با این حال [[سید ابوالقاسم خویی]] با استناد به آیه ظهار،<ref>مجادله، ۲.</ref> معتقد است که مادر، زنی است که جنین را در رحم خود پرورش داده است.<ref>قائنی، پژوهشی در مسائل فقه پزشکی، ج۱، ص۴۱۷.</ref>
 
====دلایل====
وی در این باره وجوهی را ذکر کرده است:
# اصل وجود و استمرار جنین در رحم زن، نمی‌تواند منجر به صدق تولد شود؛ چرا که این امر همانند شیر دادن به نوزاد است که زن شیرده را مادر نمی‌سازد (ج۱، ص۳۱۵).
# فاصله و دور بودن جنین از مادر نیز به‌خودی‌خود نمی‌تواند معنای رابطه مادر و فرزندی را دچار اشکال کند (ج۱، ص۳۱۵).
# قائنی در برابر کسانی که معنای کلمه «أم» یا «مادر» را مختص به وجهی می‌دانند که جنین در شکم وی رشد یافته باشد، گفته است که چنین دلیلی مردود است؛ چرا که آنچه زن را مادر و جنین را فرزند می‌کند، ترکیب نطفه مرد و تخمک زن است و اهمیتی ندارد که پس از این، جنین در چه محیطی پرورش پیدا می‌کند (ج۱، ص۳۱۵).
 
===جواز درمان با محرمات در اضطرار===
به باور قائنی، اگر درمان بیماری تنها با ارتکاب حرام ممکن باشد، چنین کاری جائز است؛ چرا که بنابر اصل اضطرار، هر حرامی در حالت اضطرار حلال می‌شود. با این حال وی ارتکاب محرماتی مانند تصرف در اموال دیگران یا قطع عضو دیگران برای درمان کسی را جایز نشمرده است. وی در این باره به اصل اضطرار تکیه کرده است (ج۲، ص۱۵-۱۶).
 
قائنی در این باره اشکالاتی را مطرح کرده و به آنها پاسخ گفته است؛ از جمله در پاسخ به اینکه خداوند متعال در حرام شفا قرار نداده است، ضمن نقل یازده روایت مرتبط با آن (ج۲، ص۱۶-۱۹)، روایات را مربوط به حالت عدم اضطرار معرفی می‌کند؛ چرا که همانطور که قاعده اضطرار بر دیگر دلایل احکام حکومت دارد، بر این روایات نیز حکومت خواهد داشت (ج۲، ص۱۹-۲۰).
 
===مرگ مغزی احکام میت را به‌همراه نمی‌آورد===
کسی که دچار مرگ مغزی شده است، میت شمرده نمی‌شود و احکام میت را ندارد.
 
====دلیل====
به گفته قائنی، تا هنگامی که برخی از اعضای بدن انسان زنده‌اند، حتی اگر بقیه اعضا مرده باشند، نمی‌توان فرد را به‌طور مطلق میت شمرد؛ چرا که در نفی ماهیت حیات، همه افراد حیات باید نفی شده باشد. بنابراین تا زمانی که حیات و زندگی نباتی یا زندگی‌ای که اعضا را از فاسد شدن نگه می‌دارد برقرار است، از بین رفتن حیات و زندگی رخ نداده است (ج۲، ص۷۱۴).
 
وی با این حال معتقد است که از بین بردن حیاتِ کسی که دچار مرگ مغزی شده و تنها حیات نباتی دارد، حکم قتل ندارد؛ چرا که از بین بردن حیات درختی یا نباتی، صدق قتل نمی‌کند و بنابراین احکام قتل از جمله قصاص قاتل در این باره قابل اجرا نیست (ج۲، ص۷۱۵).
 
==فایل یا لینک کتابخانه==
==فایل یا لینک کتابخانه==
نسخه متنی کتاب المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة: المسائل الطبیه، در کتابخانه مدرسه فقاهت در دسترس قرار گرفته است.<ref>[http://lib.eshia.ir/10578/1/5 «المبسوط: مسائل طبیه»]، کتابخانه مدرسه فقاهت.</ref> همچنین نسخه متنی جلد اول این کتاب، در سایت مرکز فقهی ائمه اطهار انتشار یافته است.<ref>[http://www.markazfeqhi.com/main/books/4586/ «المسائل الطبیه/ج۱»]، سایت مرکز فقهی ائمه اطهار.</ref> این کتاب در کتابخانه دیجیتال نور نیز در دو نسخه متنی و تصویری در دسترس است،<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/17977 «المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة: المسائل الطبیه»]، کتابخانه دیجیتال نور.</ref> اما امکان مطالعه همه صفحات آن نیازمند خرید حق اشتراک است.


==پانویس‌ها==
==پانویس‌ها==
خط ۵۲: خط ۱۴۴:


==منابع==
==منابع==
{{منابع}}
* قرآن کریم.
* «آرشیو سال ۹۸-۹۹ درس خارج فقه-احکام پزشکی: استاد محمد محمدی قائینی»، سایت ارتباط شیعی، تاریخ بازدید: ۱ تیر ۱۴۰۰ش.
* «پژوهشی در مسائل فقه پزشکی»، سایت کتابخانه ملی ایران، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۰ش.
* «پنجمین نشست شبکه نوآوری های فقهی صراط با موضوع : ماهیت علت و حکمت در فقه»، سایت شبکه نوآوری‌های فقهی صراط، تاریخ درج مطلب: ۱۸ اسفند ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۰ش.
* «عالم بزرگوار استاد عالی مقام آقاي شیخ محمد قائنی»، سایت آیت‌الله العظمی تبریزی، تاریخ درج: ۱۰ سپتامبر ۲۰۱۵م، تاریخ بازدید: ۱ تیر ۱۴۰۰ش.
* «کمیته اخلاق در پژوهش»، سایت پژوهشگاه ابن‌سینا، تاریخ بازدید: ۱۹ اسفند ۱۳۹۹ش.
* «کمیته اخلاق در پژوهش»، سایت پژوهشگاه ابن‌سینا، تاریخ بازدید: ۱۹ اسفند ۱۳۹۹ش.
* «گزارشی از آنچه در بیستمین همایش کتاب سال حوزه گذشت»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: ۴ بهمن ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۹ اسفند ۱۳۹۹ش.
* «گزارشی از آنچه در بیستمین همایش کتاب سال حوزه گذشت»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: ۴ بهمن ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۹ اسفند ۱۳۹۹ش.
* «گفتگوی نقادانه اندیشمندان درباره جایگاه احکام تدبیری و مقاصد شریعت در اجتهاد»، سایت شبکه اجتهاد، تاریخ درج مطلب: ۱۱ مهر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۲ اسفند ۱۳۹۹ش.
* «گفتگوی نقادانه اندیشمندان درباره جایگاه احکام تدبیری و مقاصد شریعت در اجتهاد»، سایت شبکه اجتهاد، تاریخ درج مطلب: ۱۱ مهر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۲ اسفند ۱۳۹۹ش.
* «واکاوی فقهی حج در شرایط خطر و بیماری‌های مسری»، سایت مرکز پزشکی حج و زیارت، تاریخ درج مطلب: ۷ خرداد ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۰ش.
* قائنی، محمد، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة: المسائل الطبیة، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، ۱۴۲۴ق.
* قائنی، محمد، پژوهشی در مسائل فقه پزشکی، ترجمه محمدعلی قاسمی و احمد رخی و محمدعلی کریمی‌نیا، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، ۱۳۹۴ش.
[[رده:مقاله‌های حسن اجرایی]]
[[رده:کتاب‌‌های فقه پزشکی به زبان عربی]]
[[رده:مقالات کتاب‌شناسی]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۲ مهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۷:۲۹

نویسنده: حسن اجرایی

المَبسوطُ فی فِقه المَسائلِ المُعاصِرة: المَسائلُ الطِبّیه کتابی درباره فقه پزشکی، تألیف محمد محمدی قائنی. این کتاب دو جلدی، حاصل جلسات درس خارج فقه پزشکی در مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) است که به مسائلی از جمله پیوند اعضا، تلقیح مصنوعی، و احکام درمان پرداخته است.

Al-masael-al-tebiyah.jpg
اطلاعات کتاب
نام‌های دیگرالمسائل الطبیه
نویسندهمحمد محمدی قائنی
موضوعفقه پزشکی
زبانعربی
تعداد جلد۲
تعداد صفحاتجلد اول: ۴۰۰ص - جلد دوم: ۷۲۸ص
قطعوزیری (گالینگور)
ترجمه به دیگر زبان‌هافارسی: پژوهشی در مسائل فقه پزشکی
اطلاعات نشر
ناشرمرکز فقهی ائمه اطهار(ع)
محل نشرقم
تاریخ نشرجلد اول: ۱۳۸۲ش - جلد دوم: ۱۳۸۵ش
شمارگانهزار
ترجمه فارسی
مترجممحمدعلی قاسمی، احمد رخی، محمدعلی کریمی‌نیا
مشخصات نشرقم، مرکز فقهی ائمه اطهار، ۱۳۹۴ش.

قائنی، از استادان درس خارج فقه و اصول فقه، و از جمله درس خارج فقه پزشکی در حوزه علمیه قم است. وی به مخالفت با فقه مقاصدی برخاسته و آن را اجتهاد در مقابل نص دانسته است. کتاب دو جلدی المبسوط فی فقه المسائل المعاصر، تألیف محمد محمدی قائنی، که بخشی از آن درباره معاملات و بخش دیگر درباره مسائل پزشکی است، در بیستمین همایش کتاب سال حوزه در سال ۱۳۹۷ش رتبه شایسته تقدیر را به دست آورد.

کتاب المبسوط فی فقه المسائل المعاصر: المسائل الطبیه، در دو جلد انتشار یافته است که در یک بخش با عنوان مدخل، شش باب، و نیز بخشی با عنوان ملحقات سامان یافته و موضوعاتی از قبیل پیوند اعضا، احکام نطفه و بارداری، تلقیح مصنوعی، احکام درمان، عیوب زن و شوهر و همچنین شبیه‌سازی را مورد بحث قرار می‌دهد.

به‌باور محمد محمدی قائنی، احکام معاملات هم همانند احکام عبادات توقیفی است. وی همچنین درباره سقط جنین بر آن است که اگر جنین برای مادر خطری اعم از قتل یا غیر آن داشته باشد که سقط جنین به‌معنای دفاع از خود تلقی شود، سقط جایز است، حتی اگر روح در آن دمیده باشد. وی در این باره به دلایلی از جمله قاعده اضطرار، روایات دفاع از نفس و بناء عقلا اتکا کرده است.

ملاک مادر بودن از نظر قائنی، تولد فرزند از تخمک زن است؛ چرا که صرف استمرار وجود جنین در رحم منجر به صدق مادری نمی‌شود؛ در حالی که به نظر استاد وی، سید ابوالقاسم خویی، بر اساس آیه ظهار، مادر کسی است که جنین در رحم او پرورش یافته است.

معرفی اجمالی

کتاب المبسوط فی فقه المسائل المعاصره با عنوان فرعی المسائل الطبیه، کتابی است دو جلدی، جلد اول آن ۴۰۰ و جلد دوم ۷۲۸ صفحه، و حاصل جلسات درس خارج فقه پزشکی در مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) در قم، که توسط مرکز مذکور آماده‌سازی و به زبان عربی منتشر شده است.

در مقالات علمی-پژوهشی متعددی به این کتاب ارجاع داده شده است.[۱]

ترجمه فارسی کتاب، با عنوان «پژوهشی در مسائل فقه پزشکی»، در سال ۱۳۹۴ش از سوی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) به چاپ رسیده است. مترجمان اثر به فارسی عبارتند از: احمد رخی، محمدعلی کریمی‌نیا و محمدعلی قاسمی.[۲]

وجه نامگذاری این کتاب، شباهت آن به کتاب المبسوط شیخ طوسی است؛ چرا که انگیزه شیخ طوسی از نوشتن کتاب خود، پرداختن به مباحث غیرمنصوصی بوده است که اهل‌سنت بدان پرداخته بوده‌اند اما شیعیان به آن توجهی نکرده بودند (ج۱، ص۱۲).

نویسنده

محمد محمدی قائنی از شاگردان میرزا جواد تبریزی و یکی از استادان دروس خارج فقه و اصول فقه در حوزه علمیه قم است[۳] که در سال ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ش به تدریس هفتگی درس خارج فقه پزشکی برای طلاب و فضلای حوزه علمیه قم پرداخته است.[۴] این درس در سال ۱۴۰۰ش نیز ادامه یافته است.[۵]

وی یکی از اعضای کمیته ده‌نفره اخلاق در پژوهش پژوهشگاه ابن‌سینا است.[۶] قائنی همچنین با حضور در نشست‌های تخصصی فقهی، به بیان نظرات خود می‌پردازد.[۷]

پژوهش‌ها و تألیفات

  • تألیف کتاب دوجلدی المبسوط في فقه المسائل المعاصرة که بخشی از آن در باب معاملات و بخش دیگر درباره مسائل پزشکی است و بخش دوم با عنوان «پژوهشی در مسائل فقه پزشکی» در دو جلد به فارسی ترجمه شده است. این کتاب در بیستمین همایش کتاب سال حوزه در سال ۱۳۹۷ش، در میان آثار علمی-پژوهشی در گروه فقه و اصول فقه، رتبه شایسته تقدیر را به دست آورد.[۸]
  • از محمد محمدی قائنی، تعلیقه بر کتاب تبصرة المتعلمین في أحکام الدین، نوشته علامه حلی،[۹] و نیز تحقیق کتاب حدیثی الفصول المهمة في أصول الأئمة (تکملة الوسائل)، نوشته حر عاملی، انتشار یافته است.

ساختار و فهرست

کتاب در دو جلد، یک بخش با عنوان مدخل، شش باب، و نیز بخشی با عنوان ملحقات سامان یافته است:

جلد اول:

  • تصدیر المرکز الفقهی
  • مقدمة المؤلف
  • المدخل و فیه جهات (کلیات)
    • الجهة الاولی: توقیفیة المعاملات کالعبادات (مطلب اول: توقیفی بودن معاملات)
    • الجهة الثانیة: ضابطة المسألة المستحدثة وبیان أنواعها (مطلب دوم: ملاک مستحدثه بودن مسائل فقهی)
    • الجهة الثالثة: بحوث تمهیدیة عامة للمسائل المستجده (مطلب سوم: بحث‌های مقدماتی عمومی مسائل نوپدید)
  • الباب الأول: مسائل تتعلق بترقیع الأعضاء (بخش اول: مسائل پیوند اعضا)
    • المسألة الأولی: لا یجوز قطع عضو من الحی المحترم (قطع عضو انسان برای پیوند)
    • هل یجوز قطع عضو للترقیع من المهدور بقصاص أو رجم أو حد؟ (حکم پیوند عضو توسط جانی)
  • الباب الثانی: مسائل تتعلق بالنطفة والحمل وجملة من أحکامهما (بخش دوم: مسائل مربوط به نطفه و بارداری و احکام آنها)
  • الباب الثالث: مسائل فی التلقیح الصناعی (بخش سوم: باروری مصنوعی)
  • فهرس الموضوعات

جلد دوم:

  • مقدمة المؤلف (مقدمه مؤلف)
  • الباب الرابع: فی العلاج وما یرتبط به أو یتشعب عنه (بخش چهارم: درمان و فروعات آن)
  • الباب الخامس: فی عیوب الزوجین والأمراض المستجده (بخش پنجم: عیوب زوجین و بیماری‌های جدید)
  • الباب السادس: فی الاستنساخ والاستتئام (بخش ششم: همزادسازی و شبیه‌سازی)
  • الملحقات (ملحقات)
  • فهرس الموضوعات

مبانی

نویسنده، در بخش المدخل (کلیات) کتاب خود، سه مورد از مبانی فقهی و اصولی خویش را بیان نموده است:

توقیفی بودن معاملات مانند عبادات

قائنی بر این باور است که احکام معاملات هم همانند احکام عبادات توقیفی است، و در نتیجه بدون دستیابی به حکم از جانب شرع نمی‌توان صرفاً با اتکا به فهم عرفی به تبیین احکام آن پرداخت (ج۱، ص۱۵-۱۶).

ملاک مستحدثه بودن: نامعقول بودن در عصر تشریع

از نظر محمد قائنی، ملاک و ضابطه مستحدثه بودن یک موضوع آن است که وجود خارجی موضوع، در عصر تشریع معقول نباشد و بنابراین نتوان از شمول یا اطلاق نص درباره آن بحث کرد، از جمله پیوند دست انسان به کسی که آن عضو را ندارد؛ چرا که چنین امری در نظر مردمان عصر تشریع، قابل تصور و تحقق نبوده و از همین رو سؤالی در باب آن نیز طرح نشده است (ج۱، ص۱۹). وی مسائل مستحدثه را سه قسم می‌داند: ۱. اموری که درباره آنها در عصر تشریع سؤالی نشده است، اما اگر سؤال می‌شد در همان عصر قابل تحقق بود، مثل نماز و روزه در مکان‌های خاص مثل قطب شمال و جنوب (ج۱، ص۲۰)، ۲. اموری که اگر به آنها توجه می‌شد هم برای مردم قابل تصور نبود، مثل پیوند اعضای انسان مرده به انسان زنده (ج۱، ص۲۰)، و ۳. اموری که در نصوص شرعی بیان شده است، اما فقیهان به آن توجهی نکرده‌اند، مثل جواز بی‌حس کردن عضو در هنگام اجرای شلاق یا مجازات دیگر برای عدم احساس درد (ج۱، ص۲۱).

حجیت عمومات برای مسائل مستحدثه

قائنی، با رد نظر کسانی که عمومات و اطلاقات را برای صدور احکام درباره مسائل جدید قاصر می‌دانند، به نقد دلایل آنان پرداخته و با بهره‌گیری از روایات، پنج وجه را در تأیید منظر خود بیان کرده است؛ از جمله روایاتی دال بر اینکه کتاب و سنت شامل تمام احکامی است که انسان‌ها تا روز قیامت بدان محتاجند (ج۱، ص۷۲-۸۷)، روایاتی مبنی بر اینکه احکام قرآن دائمی و متعلق به همه زمان‌ها و همه انسان‌ها است (ج۱، ص۸۷) و نیز تأکید فراوان معصومان(ع) بر نقل روایات و انتقال آنها به نسل‌های آینده (ج۱، ص۸۹).

مدعیات

جواز سقط جنین حتی بعد از دمیده شدن روح

به‌باور محمد محمدی قائنی، اگر جنین برای مادر خطری اعم از قتل یا غیر آن داشته باشد که سقط جنین به‌معنای دفاع از خود تلقی شود، حتی اگر روح در جنین دمیده شده باشد، سقط آن جایز است (ج۱، ص۲۵۹-۲۶۱).

دلایل

وی در این باره چند دلیل را ذکر کرده است:

  1. اضطرار موجب حلال شدن محرمات می‌شود و این اصل اطلاق دارد، بنابراین اگر جنین خطری برای مادر داشته باشد، می‌توان آن را سقط کرد، و در این باره تفاوتی نمی‌کند که روح در جنین دمیده شده باشد یا نه (ج۱، ص۲۵۳).
  2. با تکیه بر دو روایت درباره لزوم دفاع از نفس، سقط جنین نیز مصداق دفاع از مادر تلقی می‌شود (ج۱، ص۲۵۴-۲۵۵).
  3. با تکیه بر بناء عقلا، دفاع از نفس و به‌تبع آن سقط جنینی که برای مادر خطر دارد، جایز می‌شود (ج۱، ص۲۵۹).

ملاک مادر بودن: تولد از تخمک زن، نه پرورش جنین در شکم

محمد محمدی قائنی در موضوع تلقیح مصنوعی، بر آن است که ملاک مادر بودن، تولد فرزند از تخمک زن است، و صرف پرورش کودک در شکم یک زن، منتهی به مادر بودن وی از نظر شرعی نمی‌شود (ج۱، ص۳۱۵). با این حال سید ابوالقاسم خویی با استناد به آیه ظهار،[۱۰] معتقد است که مادر، زنی است که جنین را در رحم خود پرورش داده است.[۱۱]

دلایل

وی در این باره وجوهی را ذکر کرده است:

  1. اصل وجود و استمرار جنین در رحم زن، نمی‌تواند منجر به صدق تولد شود؛ چرا که این امر همانند شیر دادن به نوزاد است که زن شیرده را مادر نمی‌سازد (ج۱، ص۳۱۵).
  2. فاصله و دور بودن جنین از مادر نیز به‌خودی‌خود نمی‌تواند معنای رابطه مادر و فرزندی را دچار اشکال کند (ج۱، ص۳۱۵).
  3. قائنی در برابر کسانی که معنای کلمه «أم» یا «مادر» را مختص به وجهی می‌دانند که جنین در شکم وی رشد یافته باشد، گفته است که چنین دلیلی مردود است؛ چرا که آنچه زن را مادر و جنین را فرزند می‌کند، ترکیب نطفه مرد و تخمک زن است و اهمیتی ندارد که پس از این، جنین در چه محیطی پرورش پیدا می‌کند (ج۱، ص۳۱۵).

جواز درمان با محرمات در اضطرار

به باور قائنی، اگر درمان بیماری تنها با ارتکاب حرام ممکن باشد، چنین کاری جائز است؛ چرا که بنابر اصل اضطرار، هر حرامی در حالت اضطرار حلال می‌شود. با این حال وی ارتکاب محرماتی مانند تصرف در اموال دیگران یا قطع عضو دیگران برای درمان کسی را جایز نشمرده است. وی در این باره به اصل اضطرار تکیه کرده است (ج۲، ص۱۵-۱۶).

قائنی در این باره اشکالاتی را مطرح کرده و به آنها پاسخ گفته است؛ از جمله در پاسخ به اینکه خداوند متعال در حرام شفا قرار نداده است، ضمن نقل یازده روایت مرتبط با آن (ج۲، ص۱۶-۱۹)، روایات را مربوط به حالت عدم اضطرار معرفی می‌کند؛ چرا که همانطور که قاعده اضطرار بر دیگر دلایل احکام حکومت دارد، بر این روایات نیز حکومت خواهد داشت (ج۲، ص۱۹-۲۰).

مرگ مغزی احکام میت را به‌همراه نمی‌آورد

کسی که دچار مرگ مغزی شده است، میت شمرده نمی‌شود و احکام میت را ندارد.

دلیل

به گفته قائنی، تا هنگامی که برخی از اعضای بدن انسان زنده‌اند، حتی اگر بقیه اعضا مرده باشند، نمی‌توان فرد را به‌طور مطلق میت شمرد؛ چرا که در نفی ماهیت حیات، همه افراد حیات باید نفی شده باشد. بنابراین تا زمانی که حیات و زندگی نباتی یا زندگی‌ای که اعضا را از فاسد شدن نگه می‌دارد برقرار است، از بین رفتن حیات و زندگی رخ نداده است (ج۲، ص۷۱۴).

وی با این حال معتقد است که از بین بردن حیاتِ کسی که دچار مرگ مغزی شده و تنها حیات نباتی دارد، حکم قتل ندارد؛ چرا که از بین بردن حیات درختی یا نباتی، صدق قتل نمی‌کند و بنابراین احکام قتل از جمله قصاص قاتل در این باره قابل اجرا نیست (ج۲، ص۷۱۵).

فایل یا لینک کتابخانه

نسخه متنی کتاب المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة: المسائل الطبیه، در کتابخانه مدرسه فقاهت در دسترس قرار گرفته است.[۱۲] همچنین نسخه متنی جلد اول این کتاب، در سایت مرکز فقهی ائمه اطهار انتشار یافته است.[۱۳] این کتاب در کتابخانه دیجیتال نور نیز در دو نسخه متنی و تصویری در دسترس است،[۱۴] اما امکان مطالعه همه صفحات آن نیازمند خرید حق اشتراک است.

پانویس‌ها

  1. ↑ برای نمونه نگاه کنید به: علیزاده و غریبی، «مطالعه تطبیقی حق حیات جنین در اسلام و غرب»، فصلنامه تحقیقات حقوقی، ش۸۳؛ خادمی کوشا، «چالش‌های بهره‌گیری از عمومات و مطلقات در حل مسائل مستحدثه»، جستارهای فقهی و اصولی، ش۲۱؛ موسوی، «حکم ثانوی فرزنددار شدن»، پژوهش‌های فقهی تا اجتهاد، ش۴.
  2. ↑ «پژوهشی در مسائل فقه پزشکی»، سایت کتابخانه ملی ایران.
  3. ↑ «عالم بزرگوار استاد عالی مقام آقاي شیخ محمد قائنی»، سایت آیت‌الله العظمی تبریزی.
  4. ↑ نگاه کنید به: «آرشیو سال ۹۸-۹۹ درس خارج فقه-احکام پزشکی: استاد محمد محمدی قائینی»، سایت ارتباط شیعی.
  5. ↑ «مسائل پزشکی-دروس حضرت استاد قائنی»، سایت محمد محمدی قائنی.
  6. ↑ «کمیته اخلاق در پژوهش»، سایت پژوهشگاه ابن‌سینا.
  7. ↑ برای نمونه نگاه کنید به: «پنجمین نشست... ماهیت علت و حکمت در فقه»، سایت شبکه نوآوری‌های فقهی صراط؛ «واکاوی فقهی حج در شرایط خطر و بیماری‌های مسری»، سایت مرکز پزشکی حج و زیارت؛ «فقه پزشکی باید در حوزه سلامت و بهداشت ترویج شود»، خبرگزاری تسنیم.
  8. ↑ «گزارشی از آنچه در بیستمین همایش کتاب سال حوزه گذشت»، خبرگزاری حوزه.
  9. ↑ نگاه کنید به: «تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین»، سایت بنیاد محقق طباطبایی.
  10. ↑ مجادله، ۲.
  11. ↑ قائنی، پژوهشی در مسائل فقه پزشکی، ج۱، ص۴۱۷.
  12. ↑ «المبسوط: مسائل طبیه»، کتابخانه مدرسه فقاهت.
  13. ↑ «المسائل الطبیه/ج۱»، سایت مرکز فقهی ائمه اطهار.
  14. ↑ «المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة: المسائل الطبیه»، کتابخانه دیجیتال نور.

منابع

  • قرآن کریم.
  • «آرشیو سال ۹۸-۹۹ درس خارج فقه-احکام پزشکی: استاد محمد محمدی قائینی»، سایت ارتباط شیعی، تاریخ بازدید: ۱ تیر ۱۴۰۰ش.
  • «پژوهشی در مسائل فقه پزشکی»، سایت کتابخانه ملی ایران، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۰ش.
  • «پنجمین نشست شبکه نوآوری های فقهی صراط با موضوع : ماهیت علت و حکمت در فقه»، سایت شبکه نوآوری‌های فقهی صراط، تاریخ درج مطلب: ۱۸ اسفند ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۰ش.
  • «عالم بزرگوار استاد عالی مقام آقاي شیخ محمد قائنی»، سایت آیت‌الله العظمی تبریزی، تاریخ درج: ۱۰ سپتامبر ۲۰۱۵م، تاریخ بازدید: ۱ تیر ۱۴۰۰ش.
  • «کمیته اخلاق در پژوهش»، سایت پژوهشگاه ابن‌سینا، تاریخ بازدید: ۱۹ اسفند ۱۳۹۹ش.
  • «گزارشی از آنچه در بیستمین همایش کتاب سال حوزه گذشت»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: ۴ بهمن ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۹ اسفند ۱۳۹۹ش.
  • «گفتگوی نقادانه اندیشمندان درباره جایگاه احکام تدبیری و مقاصد شریعت در اجتهاد»، سایت شبکه اجتهاد، تاریخ درج مطلب: ۱۱ مهر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۲ اسفند ۱۳۹۹ش.
  • «واکاوی فقهی حج در شرایط خطر و بیماری‌های مسری»، سایت مرکز پزشکی حج و زیارت، تاریخ درج مطلب: ۷ خرداد ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۰ش.
  • قائنی، محمد، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة: المسائل الطبیة، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، ۱۴۲۴ق.
  • قائنی، محمد، پژوهشی در مسائل فقه پزشکی، ترجمه محمدعلی قاسمی و احمد رخی و محمدعلی کریمی‌نیا، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، ۱۳۹۴ش.
برگرفته از «https://feqhemoaser.com/index.php?title=المبسوط_في_فقه_المسائل_المعاصرة:_المسائل_الطبية_(کتاب)&oldid=44119»