فقه معاصر:پیشنویس شبیهسازی انسان: تفاوت میان نسخهها
Mkhaghanif (بحث | مشارکتها) جز (←چکیده) |
Mkhaghanif (بحث | مشارکتها) جز (←شبیهسازی اعضا) |
||
خط ۲۵: | خط ۲۵: | ||
=== شبیهسازی اعضا === | === شبیهسازی اعضا === | ||
فقیهان شیعه، شبیهسازی اعضای بدن انسان را نهتنها جایز، بلکه مطلوب دانستهاند.<ref>صانعی، چکیده اندیشهها، ص۹۴.</ref> برخی فقیهان که قائل به عدم جواز شبیهسازی کامل انسان هستند (مانند جعفر سبحانی) نیز شبیهسازی اعضای بدن را عملی بسیار خوب معرفی کردهاند؛ اما مشروط به آنکه شبیهسازی اعضا در قالب شبیهسازی انسان انجام نشود.<ref>سبحانی، استفتائات، ج۲، ص۴۱۶.</ref> با این حال مکارم شیرازی این شرط را در عصر حاضر محقق نمیداند و معتقد است از آنجا که تنها راه ثابت شدهٔ علمی برای شبیهسازی اعضا، فقط از راه شبیهسازی انسان انجام میگیرد و سپس اعضای انسانِ شبیهسازی شده مورد استفاده قرار میگیرد، این کار جایز نیست؛ زیرا این کار مستلزم سلب حق حیات از فرد دیگر است.<ref>مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ج۲، ص۱۳۲.</ref> | شبیهسازی اعضا از دید بیشتر فقیهان معاصر شیعه، جایز است.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: حائری، «شبیهسازی انسان»، ص۳۹؛ صانعی، چکیده اندیشهها، ۱۳۸۷ش، ص۹۴؛ سبحانی، استفتائات، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۴۱۶؛ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصره (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۳۲۶.</ref> فقیهان شیعه، شبیهسازی اعضای بدن انسان را نهتنها جایز، بلکه مطلوب دانستهاند.<ref>صانعی، چکیده اندیشهها، ص۹۴.</ref> برخی فقیهان که قائل به عدم جواز شبیهسازی کامل انسان هستند (مانند جعفر سبحانی) نیز شبیهسازی اعضای بدن را عملی بسیار خوب معرفی کردهاند؛ اما مشروط به آنکه شبیهسازی اعضا در قالب شبیهسازی انسان انجام نشود.<ref>سبحانی، استفتائات، ج۲، ص۴۱۶.</ref> با این حال مکارم شیرازی این شرط را در عصر حاضر محقق نمیداند و معتقد است از آنجا که تنها راه ثابت شدهٔ علمی برای شبیهسازی اعضا، فقط از راه شبیهسازی انسان انجام میگیرد و سپس اعضای انسانِ شبیهسازی شده مورد استفاده قرار میگیرد، این کار جایز نیست؛ زیرا این کار مستلزم سلب حق حیات از فرد دیگر است.<ref>مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ج۲، ص۱۳۲.</ref> | ||
=== همزادسازی انسان === | === همزادسازی انسان === | ||
خط ۳۴: | خط ۳۴: | ||
=== شبیهسازی انسان === | === شبیهسازی انسان === | ||
نظرات مختلفی درباره شبیهسازی انسان وجود دارد؛ بهگفتهٔ سید محمدصادق روحانی، دلیلی بر حرمت شبیهسازی انسان وجود ندارد.<ref>روحانی، استفتائات، ج۲، ص۲۲۶.</ref> محمد مؤمن، محمدابراهیم جناتی و محمدعلی گرامی اصل شبیهسازی را جایز میدانند، و تنها برخی اقسام آن را حرام دانستهاند.<ref>نگاه کنید به: مؤمن، «شبیهسازی»، ص۵۰-۸۰؛ جناتی، «گفتوگو با آیتالله جناتی»، ص۱۷؛ گرامی، استفتائات، ج۱، ص۲۹۱.</ref> سید محمدسعید حکیم نهتنها شبیهسازی انسان را جایز دانسته، بلکه آن را بهکارگیری سنت خدا و روشی برای شناخت قدرت الهی میداند.<ref>حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ص۲۲ | نظرات مختلفی درباره شبیهسازی انسان وجود دارد؛ موسوی اردبیلی و سید علی سیستانی این عمل را جایز میدانند.<ref>موسوی اردبیلی، [http://www.ardebili.com/fa/Istiftaview/145424 «شبیهسازی انسان چه حکمی دارد؟»]؛ سیستانی، [https://www.sistani.org/persian/qa/0950/ «پرسش و پاسخ شبیهسازی»]، سایت دفتر آیتالله سیستانی.</ref> بهگفتهٔ سید محمدصادق روحانی، دلیلی بر حرمت شبیهسازی انسان وجود ندارد.<ref>روحانی، استفتائات، ج۲، ص۲۲۶.</ref> محمد مؤمن، محمدابراهیم جناتی و محمدعلی گرامی اصل شبیهسازی را جایز میدانند، و تنها برخی اقسام آن را حرام دانستهاند.<ref>نگاه کنید به: مؤمن، «شبیهسازی»، ص۵۰-۸۰؛ جناتی، «گفتوگو با آیتالله جناتی»، ص۱۷؛ گرامی، استفتائات، ج۱، ص۲۹۱.</ref> سید محمدسعید حکیم نهتنها شبیهسازی انسان را جایز دانسته، بلکه آن را بهکارگیری سنت خدا و روشی برای شناخت قدرت الهی میداند.<ref>حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ص۲۲.</ref> | ||
در مقابل، برخی فقیهان شبیهسازی انسان را به حکم اولی یا حکم ثانوی جایز ندانستهاند. سید ابوالقاسم خویی، میرزا جواد تبریزی و جعفر سبحانی شبیهسازی انسان را به حکم اولی حرام میدانند.<ref>خویی و تبریزی، احکام شرعی بانوان، ص۳۵۹؛ تبریزی، صراط النجاة، ج۷، ص۲۳۰؛ سبحانی، استفتائات، ج۲، ص۲۵۶.</ref> مکارم شیرازی معتقد است اگرچه این کار بهعنوان اولی جایز است، اما با توجه به پیامدهای آن، بهعنوان ثانوی جایز نیست.<ref>مکارم شیرازی، احکام غربنشینان، ص۱۵۳.</ref> | در مقابل، برخی فقیهان شبیهسازی انسان را به حکم اولی یا حکم ثانوی جایز ندانستهاند. سید ابوالقاسم خویی، میرزا جواد تبریزی و جعفر سبحانی شبیهسازی انسان را به حکم اولی حرام میدانند.<ref>خویی و تبریزی، احکام شرعی بانوان، ص۳۵۹؛ تبریزی، صراط النجاة، ج۷، ص۲۳۰؛ سبحانی، استفتائات، ج۲، ص۲۵۶.</ref> مکارم شیرازی معتقد است اگرچه این کار بهعنوان اولی جایز است، اما با توجه به پیامدهای آن، بهعنوان ثانوی جایز نیست.<ref>مکارم شیرازی، احکام غربنشینان، ص۱۵۳.</ref> |
نسخهٔ کنونی تا ۱۸ ژوئن ۲۰۲۴، ساعت ۰۶:۴۵
چکیده
شبیهسازی انسان ایجاد انسان از غیر راه معمول آن و با آمادهسازی از سلولهای انسانی در محیط آزمایشگاهی است. شبیهسازی اعضا، همزادسازی و شبیهسازی کامل انسان، سه گونۀ مختلف برای شبیهسازی است که احکام جداگانه و گاه مشترکی دارند. فقیهان اهلسنت، به اتفاق آراء، شبیهسازی انسان را نامشروع اعلام کردهاند، اما در فقه شیعه دیدگاه یکسانی در این موضوع وجود ندارد.
شبیهسازی اعضا از دید بیشتر فقیهان معاصر شیعه، از جمله سید کاظم حائری، جعفر سبحانی و یوسف صانعی، جایز است، اما آرای فقیهان درباره همزادسازی و شبیهسازی کامل انسان متفاوت است. شبیهسازی کامل انسان، از نظر سید محمدسعید حکیم، موسوی اردبیلی، سید علی سیستانی و محمد مؤمن جایز دانسته شده است، و در مقابل، سید ابوالقاسم خویی، میرزا جواد تبریزی و جعفر سبحانی، به حکم اولی آن را حرام دانستهاند؛ همچنین ناصر مکارم شیرازی به حرمت ثانوی آن فتوا داده است. در کتابها و مقالات فقهی، به مسئله همزادسازی کمتر پرداخته شده است. با این حال به نظر میٰسد فقیهانی که شبیهسازی را جایز دانستهاند، با رعایت برخی شرایط، همزادسازی را نیز جایز بدانند.
فقیهانی که شبیهسازی کامل انسان را جایز میدانند، به اصل اباحه استناد کردهاند. از سوی دیگر، از جملهٔ مهمترین دلایل بر حرمت همزادسازی و شبیهسازی انسان کامل در کلمات فقها، میتوان به حرمت تغییر در خلق خدا، اختلال نظام، حرمت واردکردن نطفه در رحم غیرهمسر، اختلاط انساب و حرمت ازبینبردن نطفه اشاره کرد.
تعیین نَسَبِ انسان شبیهسازی شده، از احکام وضعی پرچالش در مسئله شبیهسازی انسان است؛ چنانکه برخی فقیهان، صاحب رحم، بعضی صاحب سلول و گروهی صاحب تخمک را مادر انسان شبیهسازی شده دانستهاند. به فتوای برخی فقیهان، زنی که نطفه در رحم او رشد کرده، بهمنزلهٔ مادر رضاعی کودک بهشمار میآید. در مقابل، جواد تبریزی بر این باور است که احکام نَسَب و احکام مربوط به ارث در مورد چنین انسانهایی جاری نمیشود.
تبیین مسئله و جایگاه آن
شبیهسازی انسان (عربی: الاستنساخ البشری؛ انگلیسی: Human cloning[۱]) به ایجاد انسان از غیر راه معمول آن و با استفاده از سلولهای انسانی در محیط آزمایشگاهی گفته میشود. شبیهسازی انسان یکی از مسائل مستحدثه فقهی و حقوقی است.[۲] برای شبیهسازی انسان فواید و زیانهای متعددی ذکر شده است؛ فوایدی از جمله امکان بارورسازی زوجهای عقیم، کمک به سلامت نسل آینده و استفاده از صفات ممتاز افراد و افزایش آنها، و از سوی دیگر، مضراتی از جمله اختلاط انساب، احساس بینیازی از ازدواج، احتمال از بین رفتن جوامع، تشویق به سقط جنین و احتمال سوءاستفاده مجرمان از این روش.[۳]
نخستین حیوان شبیهسازی شده در سال ۱۹۹۶م در اسکاتلند متولد شد. برای این شبیهسازیِ حیوان کامل، از سلولهای بالغ گوسفند استفاده شد. بعد از آن نیز کشورهای مختلفی (از جمله پژوهشگاه رویان در ایران) حیواناتی را با موفقیت شبیهسازی کردند. در سال ۲۰۰۲م در ایتالیا، برخی محققان مدعی شدند با موفقیت سه جنین انسان را شبیهسازی کرده، آن را در رحم انسان کاشتهاند.[۴]
شبیهسازی حیوانات و در پی آن شبیهسازی انسان، واکنشهای مختلف سیاسی و دینی را همراه داشت.[۵] مراجع مذهبی دنیا نوعاً شبیهسازی انسان را ممنوع دانستند، با این تفاوت که برخی آن را ذاتاً حرام میدانند، ولی عدهای معتقدند اگرچه شبیهسازی انسان به خودی خود اشکالی ندارد، اما با توجه به آثار و پیامدهای آن، این عمل جایز نیست.[۶] کلیسای کاتولیک شبیهسازی انسان را عملی غیراخلاقی و ممنوع اعلام کرد.[۷] پروتستانها و یهودیان نیز شبیهسازی را جز در برخی موارد نادر (مانند بچهدار شدن زوجهای نابارور) مذموم دانستند.[۸] علمای اهلسنت نیز به اتفاق آراء شبیهسازی انسان را عملی نامشروع و مغایر اسلام اعلام کردند،[۹] اما فقیهان شیعه دیدگاههای مختلفی، از جواز مطلق تا حرمت مطلق، ارائه دادهاند.[۱۰]
اقسام شبیهسازی
شبیهسازی انسان به سهگونه انجام میشود:
- شبیهسازی عضو؛ در این روش یکی از سلولهای انسانی در دستگاههای مخصوص پرورش داده میشود تا به یکی از اعضای بدن (مانند قلب، کلیه و کبد) تبدیل شود. از آنجا که نتیجه این کار، بازسازی کامل انسان نیست، برخی این قسم را از مسئله شبیهسازی انسان خارج دانستهاند.[۱۱]
- همزادسازی انسان؛ در این روش که به آن تقسیم جنینی نیز گفته میشود،[۱۲] شبیهسازی انسان با استفاده از سلول جنسی انجام میگیرد.[۱۳] پس از لقاح اسپرم با تخمک، سلول جدیدی به وجود میآید که این سلول ابتدا به ۲، بعد به ۴، ۸، ۱۶ و در نهایت به ۳۲ سلول تقسیم میشود. با رسیدن تعداد سلولها به عدد ۳۲، تقسیمبندی متوقف میگردد و هر یک از ۳۲ سلول، زمینه به وجود آمدن یکی از اعضای بدن را تا شکلگیری کامل انسان بر عهده میگیرد. با این حال اگر یکی از سلولهای ۳۲گانه از بقیه سلولها جدا، و در محیط مناسبی قرار گیرد، خود به تنهایی میتواند به ۳۲ سلول تقسیم شده، زمینه شکلگیری انسان کاملی را فراهم آورد.[۱۴] ازاینرو انسانهایی که از این ۳۲ سلول به وجود آیند، همانند انسانهای همزاد خواهند بود که منشأ پیدایش آنها، سلول جنسی بوده است.[۱۵]
- شبیهسازی انسان؛ در این روش انسان با استفاده از سلول غیرجنسی شبیهسازی میشود.[۱۶] برای این منظور تخمک زنی را پیش از بارور شدن میشکافند و هسته مرکزی آن را برداشته، هسته یکی از سلولهای بدن مرد یا زن را (حتی زنی که تخمک از او گرفته شده) درون آن تخمک قرار میدهند تا انسانی از آن متولد شود.[۱۷] در این روش انسان به وجود آمده، از همه جهات، مشابه انسانی خواهد بود که سلول از او گرفته شده است.[۱۸]
دیدگاه فقیهان
صرفنظر از برخی مقدمات یا روشهای حرام در شبیهسازی (مانند لمس کردن یا نگاه کردن به بدن نامحرم[۱۹]) فقیهان شیعه در حکم شبیهسازی انسان اتفاق نظر ندارند و دیدگاه آنان از جواز تا حرمت مطلق در نوسان است.[۲۰] در شبیهسازی فرضهای مختلفی قابل طرح است که در حکم فقهی اثرگذارند؛ مانند معلوم بودن صاحب سلول یا معلوم نبودن آن، گرفتن سلول از فرد زنده یا میت، و نیز وجود یا عدم وجود رابطه زوجیت بین صاحب سلول و تخمک یا صاحب رحم.[۲۱]
شبیهسازی اعضا
شبیهسازی اعضا از دید بیشتر فقیهان معاصر شیعه، جایز است.[۲۲] فقیهان شیعه، شبیهسازی اعضای بدن انسان را نهتنها جایز، بلکه مطلوب دانستهاند.[۲۳] برخی فقیهان که قائل به عدم جواز شبیهسازی کامل انسان هستند (مانند جعفر سبحانی) نیز شبیهسازی اعضای بدن را عملی بسیار خوب معرفی کردهاند؛ اما مشروط به آنکه شبیهسازی اعضا در قالب شبیهسازی انسان انجام نشود.[۲۴] با این حال مکارم شیرازی این شرط را در عصر حاضر محقق نمیداند و معتقد است از آنجا که تنها راه ثابت شدهٔ علمی برای شبیهسازی اعضا، فقط از راه شبیهسازی انسان انجام میگیرد و سپس اعضای انسانِ شبیهسازی شده مورد استفاده قرار میگیرد، این کار جایز نیست؛ زیرا این کار مستلزم سلب حق حیات از فرد دیگر است.[۲۵]
همزادسازی انسان
موضعگیری فقهی درباره همزادسازی انسان اندک است و فقیهان کمتری دیدگاه خود را در این باره ارائه دادهاند. با این حال به نظر میرسد فقهایی که شبیهسازی را جایز دانستهاند، با رعایت شرایط ذیل، همزادسازی کامل انسان را نیز جایز خواهند دانست؛ چنانکه محمد محمدی قائینی با رعایت دو شرط اول، و حسن جواهری با رعایت دو شرط دوم، همزادسازی را جایز دانستهاند:
- به نطفه به وجود آمده ضرری نرسد؛[۲۶]
- نطفهٔ به وجود آمده از بین نرود؛[۲۷]
- بهصورت بسیار گسترده انجام نگرفته و منجر به اختلال نظام نشود.[۲۸]
شبیهسازی انسان
نظرات مختلفی درباره شبیهسازی انسان وجود دارد؛ موسوی اردبیلی و سید علی سیستانی این عمل را جایز میدانند.[۲۹] بهگفتهٔ سید محمدصادق روحانی، دلیلی بر حرمت شبیهسازی انسان وجود ندارد.[۳۰] محمد مؤمن، محمدابراهیم جناتی و محمدعلی گرامی اصل شبیهسازی را جایز میدانند، و تنها برخی اقسام آن را حرام دانستهاند.[۳۱] سید محمدسعید حکیم نهتنها شبیهسازی انسان را جایز دانسته، بلکه آن را بهکارگیری سنت خدا و روشی برای شناخت قدرت الهی میداند.[۳۲]
در مقابل، برخی فقیهان شبیهسازی انسان را به حکم اولی یا حکم ثانوی جایز ندانستهاند. سید ابوالقاسم خویی، میرزا جواد تبریزی و جعفر سبحانی شبیهسازی انسان را به حکم اولی حرام میدانند.[۳۳] مکارم شیرازی معتقد است اگرچه این کار بهعنوان اولی جایز است، اما با توجه به پیامدهای آن، بهعنوان ثانوی جایز نیست.[۳۴]
برخی فقیهان نیز در این مسئله توقف و حکم به رعایت احتیاط کردهاند. بهگفتهٔ حسینعلی منتظری، شبیهسازی انسان در صورتی جایز است که اصول اخلاقی و شرعی را نقض نکند، موجب هتک حرمت و کرامت انسانی نشود، اختلاط انساب و اختلال در نظام خانوادگی و نظام حقوقی بشر را در پی نداشته باشد.[۳۵] با این حال وی معتقد است با توجه به آثار و پیامدهای نامعلوم شبیهسازی انسان، باید در چنین امری احتیاط و توقف کرد.[۳۶]
بررسی ادله حرمت شبیهسازی
بر اساس اصل اباحه، تمامی افعال و تصرفات انسان جایز است و تنها در صورتی حرام دانسته میشود که دلیلی بر حرمت آن وجود داشته باشد.[۳۷] بنابراین برای جایز دانستن همزادسازی و شبیهسازی لازم نیست دلیلی بر جواز آن اقامه شود، بلکه پاسخ دادن از ادلهای که بر حرمت آن اقامه شده، کافی است. ادله ذیل برخی به شبیهسازی و برخی به همزادسازی اختصاص دارد؛ چنانکه بعضی دیگر مشترک بین آن دو است. در ادامه دلیلهای مشترک، سپس دلیلهای اختصاصی بررسی میشود.
حرمت تغییر در خلق خدا
جعفر سبحانی شبیهسازی انسان را تصرف در خلقت خدا، و به همین دلیل آن را حرام دانسته است.[۳۸] محمد مؤمن این استدلال را در همزادسازی انسان نیز جاری میداند. در توضیح این استدلال گفته شده که از آنجا که در آیه ۱۱۹ سوره نساء، تغییر در خلقُ الله، عملی شیطانی معرفی شده و از سوی دیگر شبیهسازی و همزادسازی از مصادیق تغییر در خلق خدا است، این عمل حرام است.
محمد مؤمن این استدلال را بسیار ضعیف دانسته، معتقد است با استناد به روایتهای تفسیری[۳۹]، این آیه ناظر به تغییر دین خدا و ایجاد بدعت در دین است، اما آنچه در مراحل همزادسازی انسان رخ میدهد، همانند کاشتن بذر گیاهان و درختان، همگی به خواست و اراده خدا انجام میشود.[۴۰]
اختلال نظام
به باور جواد تبریزی و جعفر سبحانی، شبیهسازی انسان موجب اختلال در نظام میشود و به همین دلیل شبیهسازی به عنوان اولی حرام است.[۴۱] اگر چه در عبارات علما، این استدلال تنها درباره شبیهسازی مطرح شده است، اما آن را میتوان در برخی موارد همزادسازی نیز مطرح کرد. در توضیح این استدلال گفته شده که شبیهسازی انسان در نهایت به هرج و مرج در جامعه میانجامد؛ چرا که ممکن است در شناختن مجرمها اشتباه صورت گیرد یا مجرمها هیچگاه شناخته نشوند.[۴۲]
در پاسخ به این استدلال گفته شده که این اشکال تنها در صورتی مطرح میشود که شبیهسازی انسان بهصورت گسترده انجام شود؛ ولی این استدلال بر حرمت شبیهسازی در موارد اندک دلالت ندارد.[۴۳] برخی محققان نیز با اشکال صغروی به این استدلال بر این باورند که شبیهسازی انسان به تطابق صددرصدی افراد نمیانجامد و به همین دلیل هیچگاه منجر به هرج و مرج نمیشود.[۴۴]
حرمت وارد کردن نطفه در رحم غیرهمسر
ممکن است گفته شود روش همزادسازی تنها باید در مورد همسر شرعی انجام شود؛ چرا که طبق روایت علی بن سالم از امام صادق(ع)[۴۵] داخل کردن نطفه مرد (غیر از زنا) در رحم زن اجنبی، حرام است.[۴۶] به گفته محمد مؤمن این دلیل علاوه بر حرمت همزادسازی، در شبیهسازی انسان نیز مطرح است.[۴۷] محمد مؤمن در توضیح این استدلال به آیاتی مانند آیه ۳۱ سوره نور (وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ: و به زنان باایمان بگو: چشمان خود را از آنچه حرام است، فرو بندند، و شرمگاه خود را حفظ کنند) اشاره کرده است. بر اساس توضیح او در این آیه به حفظ شرمگاه زن، مگر از همسر خود، دستور داده شده است؛ زیرا مطابق این آیه زنان باید شرمگاه خود را از بهرهوری بیگانگان حفظ نمایند و حال آنکه قرار دادن سلول مرد بیگانه درون رحم و تخمک زن نامحرم، از مصادیق بارز بهرهوری بیگانگان است.
با این حال محمد مؤمن و حسن جواهری این استدلال را ضعیف برشمردهاند. حسن جواهری استدلال به روایت علی بن سالم را ناکافی دانسته معتقد است تعبیر «نطفه مرد» که در روایت ذکر شده، به «منی» اشاره دارد و شامل تخمکِ بارور شده نمیشود.[۴۸] محمد مؤمن نیز از استدلال به آیه چنین پاسخ داده که اولاً مفاد این آیه به بهرهوری جنسی اختصاص دارد و مواردی مانند پرورش سلول در رحم زن را شامل نمیشود؛ ثانیاً چنین استدلالی تنها بر حرمت شبیهسازی انسان در رحم زن نامحرم دلالت دارد، اما موارد دیگر شبیهسازی انسان، مانند بهرهوری از رحم همسرِ دیگر مرد یا کنیز او برای شبیهسازی، بیاشکال است. بنابراین با چنین استدلالی نمیتوان تمام شبیهسازیها را حرام دانست.[۴۹]
اختلاط انساب
جواد تبریزی و جعفر سبحانی بر این باورند که شبیهسازی انسان اختلاط انساب را در پی دارد و به همین دلیل حرام است.[۵۰] چرا که ممکن است صاحبان سلولها معلوم نباشد و مشخص نشود که انسان به وجود آمده، از کدامین سلول به وجود آمده است و به همین دلیل پدر و مادر او قابل تعیین نباشد. محمدابراهیم جناتی این استدلال را که به شبیهسازی انسان اختصاص دارد، ناکافی دانسته است. به گفته او شبیهسازی انسان تنها در صورتی که به صورت بسیار گسترده و از بانک سلولی استفاده شود، موجب اختلاط نسب میشود، اما در صورت به کارگیری محدود آن، اختلاط در نسب رخ نخواهد داد.[۵۱]
حرمت از بین بردن نطفه
از ادلهای که بر خصوص حرمت همزادسازی دلالت دارد، استدلال به روایتهایی (مانند صحیحه رفاعه[۵۲] و موثقه اسحاق بن عمار[۵۳]) است که بر اساس آنها، از بین بردن نطفه یا بیرون آوردن آن از رحم، حرام است. از آنجا که موفقیت عمل همزادسازی، قطعی نیست و این احتمال وجود دارد که همه سلولها به سرانجام نرسند، حرمت آن اثبات میشود.[۵۴] محمد مؤمن این استدلال را در اثبات حرمت همزادسازی کافی ندانسته، معتقد است آنچه از این استدلال استفاده میشود، حرمت از بین بردن نطفه است، اما اگر در اثر پیشرفت علم، هیچیک از سلولها از بین نرفت، دلیلی بر حرمت همزادسازی باقی نمیماند.[۵۵]
احکام وضعی
طهارت اعضای شبیهسازیشده
طهارت یا نجاست عضو شبیهسازی شده، از مسائلی است که فقیهان در بحث شبیهسازی اعضا به آن پرداختهاند. سید کاظم حائری معتقد است ادلهای که بر نجاست عضو جدا شده از انسان دلالت میکند، شامل عضو شبیهسازی شده نمیشود و در صورت شک در طهارت آن نیز میتوان به قاعده طهارت استناد کرد.[۵۶] تبدیلشدن جزء جدا شده از انسان به عضو جدید (استحاله)، از استدلالهایی است که محمد محمدی قائینی بر طهارت عضو شبیهسازی کرده است.[۵۷] لازم به ذکر آنکه، بحثهای مربوط به نجاست یا طهارت اعضای شبیهسازی شده، مربوط به جایی است که پیوند آن به بدن انسان انجام نشده باشد؛ اما در فرض پیوند عضو شبیهسازی شده به بدن انسان، قطعا پاک است.[۵۸]
نسب انسان شبیهسازی شده
یکی از چالشهای فقهی در موضوع شبیهسازی انسان وضعیتِ نَسَب است؛ زیرا مسائل فقهی متعددی مانند ارث، نفقه، محرمیت بر آن مترتّب میشود. فقیهان شیعه در این مسئله که پدر و مادرِ انسان شبیهسازی شده چه کسی است، اقوال مختلفی دارند.[۵۹] برخی صاحب رحم، گروهی صاحب تخمک و بعضی صاحب سلول را مادر انسان شبیهسازی شده دانستهاند.[۶۰] جواد تبریزی بر این باور است که احکام والدین، فرزندی، خواهری و برادری و احکام مربوط به ارث در مورد کودکانی که از این راه متولد میشوند، جاری نمیشود.[۶۱] همچنین گفته شده در برخی فرضها ممکن است، هر دو، مادرِ انسان شبیهسازی شده باشند؛ مانند اینکه هسته سلول زنی به تخمکِ فاقد سلول از زن دیگر منتقل شده و در رحم او رشد کند.[۶۲] برخی اقوال درباره نسب انسان شبیهسازی شده، چنین است:
صاحب سلول
محمدابراهیم جناتی معتقد است، انسان شبیهسازی شده، تابع سلول اولیه است؛ در صورتی که سلولِ نخستین از مرد گرفته شده باشد، آن مرد، پدر و اگر از زن گرفته شده باشد، آن زن مادر اوست و همانند فرزندان دیگر، از آن مرد یا زن ارث میبرد.[۶۳] سید کاظم حائری نیز بر این باور است انسانی که از راه شبیهسازی به دنیا میآید، انسانی است که تنها مادر یا پدر دارد؛ در صورتی که صاحب سلول، مرد باشد، پدر، و در صورتی که صاحب سلول، زن باشد، مادرِ کودک شبیهسازی شده است.[۶۴]
سید محمدسعید حکیم و حسن جواهری با رد این دیدگاه معتقدند در عرف چنین نیست که تنها صاحب اسپرم یا صاحب تخمک بودن، برای پدر یا مادر دانستن شخص کافی باشد؛ ازاینرو در شبیهسازی انسان، افرادی که صاحب سلول اولیه هستند، پدر یا مادر شخص نیستند.[۶۵] سید محمدسعید حکیم با استدلال به آیه ۸ سوره سجده (ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ مَاءٍ مَهِينٍ: سپس نسل او را از عصاره آبی بیمقدار پدید آورد.) معتقد است نسل انسان تنها به کسی گفته میشود که از منی فرد باشد.[۶۶] همچنین حسن جواهری معتقد است صاحب سلول، پدر یا مادر انسان شبیهسازی شده نیست، بلکه فردی که صاحب تخمک (تخمکِ خالی شده از هسته) باشد، مادر او به شمار میآید.[۶۷]
صاحب رحم
سید ابوالقاسم خویی و سید محمد آصف محسنی با استناد به آیه ۲ سوره مجادله (إِنْ أُمَّهَاتُهُمْ إِلَّا اللَّائِي وَلَدْنَهُمْ: مادران آنها تنها کسانیاند که ایشان را زادهاند) صاحب رحم را مادر شرعی فرد شبیهسازی شده دانستهاند. به باور آنها از منسوب بودن تخمک به یک زن، نمیتوان مادر شرعی را شناخت، بلکه مادر شرعی کودک، زنی است که نطفه در رحم او رشد میکند و فرزند را به دنیا میآورد.[۶۸] اما سید کاظم حائری با رد این استدلال معتقد است آیه ۲ سوره مجادله در مقام تعریف تعبدی مادر نیست؛ بلکه از نظر عرف، مادر حقیقی، همان زنِ صاحب تخمک است و عقلا نیز این مسئله را روشن میدانند؛ ازاینرو انسانهایی که از روش همزادسازی متولد میشوند، با افراد دوقلو یا چندقلویی که از راه طبیعی به دنیا میآیند، هیچ تفاوتی ندارند و مادر آنها، زنِ صاحب تخمک است، نه زنی که نطفه در رحم او رشد کند.[۶۹]
مادر رضاعی بودن صاحب رحم
برخی فقیهان معتقدند زنی که تخمک از آنِ او نیست و نطفه تنها در رحم او رشد کرده است، به منزله مادر رضاعی کودک بهشمار میآید.[۷۰] در تبیین این دیدگاه گفته شده آنچه موجب رضاع میشود، تأثیر شیر آن مادر در رشدِ گوشت، خون و استخوان کودک است؛ حال آنکه تأثیر مادری که رحمش محل رشد کودک بوده، قطعا بیشتر از مادر رضاعی است.[۷۱] سید کاظم حائری در رد این استدلال معتقد است، تأثیر شیر مادر در رشد کودک، تنها ملاک برای رضاعی شدن مادر نیست و باید ملاکهای تعبدی دیگری نیز لحاظ شود؛[۷۲] از جمله آنکه، مطابق صحیحه یونس بن یعقوب، زنی که بدون به دنیا آوردن فرزند، شیر دارد و شیرش موجب رشد کودک شیرخواره شود، تأثیری در رضاع ندارد.[۷۳]
دیدگاه اهلسنت
به اتفاق آرای علمای اهلسنت، شبیهسازی انسان عملی نامشروع و بر خلاف اسلام است.[۷۴] در دهمین نشست مجمع فقه اسلامی، که در مکه برگزار شد، مسئله شبیهسازی انسان مطرح شد. در بیانیه نهایی این مجمع بر حرمت شبیهسازی انسان تأکید شد.[۷۵] تنها موردی که برخی عالمان اهل سنت احتمال دادند شبیهسازی انسان جایز باشد، شبیهسازی برای زوجین نابارور است؛ اما این مورد نیز در مجامع علمی اهل سنت، حرام دانسته شد.[۷۶] فقیهان اهل سنت با دلیلهای کلامی، فقهی، اخلاقی، اجتماعی و علمی بر حرمت شبیهسازی انسان استدلال کردهاند.[۷۷] از جمله ادله آنها میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
- ادله کلامی: تحدی با خالق، تغییر خلق خدا و نقض سنت زوجیت؛[۷۸]
- ادلهفقهی: اختلاط انساب، ابهام در روابط خویشاوندی و امکان شکلگیری روابط نامشروع؛[۷۹]
- ادله اخلاقی: نقض کرامت انسانی، استفاده ابزاری از انسانها و نابودی جنینهای ناخواسته؛[۸۰]
- ادله اجتماعی: برهم خوردن توازن جنسیتی، بیهویتی افراد شبیهسازی شده و نابودی بنیان خانواده؛[۸۱]
- ادله علمی: پیری زودرس و افزایش بیماریهای ژنتیکی.[۸۲]
منابع مطالعاتی
در موضوع شبیهسازی انسان دهها کتاب، مقاله و پایاننامه نوشته شده است. با این حال گفته شده آثار شیعی نوشته شده در این موضوع، بسیار کمتر از آثار اهل سنت است.[۸۳] از جمله این آثار میتوان به «الاستنساخ بین التقنیة و التشریع» به قلم سید علی موسوی سبزواری و «شبیهسازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام» نوشته سید حسن اسلامی اشاره کرد.
کتاب الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، در سه فصل و یک خاتمه سامان یافته است. در فصل اول سیر دانشِ شبیهسازی، انواع و آثار آن بررسی شده است. در فصل دوم اشکالات شبیهسازی از منظرهای مختلفی مانند اخلاقی، اجتماعی و قانونی و در فصل سوم احکام فقهی آن بحث میشود. چاپ دوم این کتاب را انتشارات کوثر در سال ۱۴۲۳ق منتشر کرده است.[۸۴]
سید حسن اسلامی در کتاب شبیهسازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ابعاد فقهی، اخلاقی، کلامی و اجتماعی مسئله شبیهسازی انسان را بررسی و دیدگاه موافقان و مخالفان را در دو جامعه مسیحی و اسلامی تحلیل کرده است. مطالب این کتاب در چهار گفتار کلی ۱. کلیات و مفاهیم پایه، ۲. دیدگاه آیین کاتولیک، ۳. دیدگاه اهل سنت و ۴. دیدگاه شیعه، تنظیم شده است.[۸۵] این کتاب برای نخستینبار در سال ۱۳۸۶ش به کوشش مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب در تهران منتشر شد.[۸۶]
پانویس
- ↑ سلطانی و ناصری، مسائل مستحدثه پزشکی، ص۱۹.
- ↑ معینیفر و حاجیعلی، «نسب طفل شبیهسازی شده در نظام حقوقی اسلام»، ص۱۱۰.
- ↑ تسخیری، «نگاهی به موضوع شبیهسازی انسان به کمک تکنولوژی جدید»، ص۶۵-۶۶.
- ↑ آقایان و ارجمند، «شبیهسازی انسان، تاریخچه و نگاه دینی».
- ↑ اسلامی، شبیهسازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ص۵۵-۶۵.
- ↑ صادقی، «همانندسازی انسان...»، ص۵۶.
- ↑ اسلامی، شبیهسازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ص۱۰۹.
- ↑ صادقی، «همانندسازی انسان...»، ص۴۲-۴۳.
- ↑ شبیهسازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ص۲۰۰.
- ↑ محقق داماد، «شبیهسازی انسان از منظر فقه و اخلاق»، ص۱۵.
- ↑ حائری، «شبیهسازی انسان»، ص۳۰.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیهسازی»، ص۸۲.
- ↑ ناظمزاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیهسازی انسان از نگاه فقه، ص۱۷۴.
- ↑ حائری، «شبیهسازی انسان»، ص۳۰.
- ↑ ناظمزاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیهسازی انسان از نگاه فقه، ص۱۷۳.
- ↑ ناظمزاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیهسازی انسان از نگاه فقه، ص۱۷۴.
- ↑ ناظمزاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیهسازی انسان از نگاه فقه، ص۱۷۹.
- ↑ حائری، «شبیهسازی انسان»، ص۳۳.
- ↑ حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ص۲۳؛ حائری، «شبیهسازی انسان»، ص۳۵.
- ↑ محقق داماد، «شبیهسازی انسان از منظر فقه و اخلاق»، ص۱۵.
- ↑ موسوی سبزواری، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، ص۴۴-۴۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: حائری، «شبیهسازی انسان»، ص۳۹؛ صانعی، چکیده اندیشهها، ۱۳۸۷ش، ص۹۴؛ سبحانی، استفتائات، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۴۱۶؛ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصره (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۳۲۶.
- ↑ صانعی، چکیده اندیشهها، ص۹۴.
- ↑ سبحانی، استفتائات، ج۲، ص۴۱۶.
- ↑ مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ج۲، ص۱۳۲.
- ↑ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ج۲، ص۲۸۱.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیهسازی»، ص۸۵؛ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ج۲، ص۲۸۱.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیهسازی»، ص۸۵.
- ↑ موسوی اردبیلی، «شبیهسازی انسان چه حکمی دارد؟»؛ سیستانی، «پرسش و پاسخ شبیهسازی»، سایت دفتر آیتالله سیستانی.
- ↑ روحانی، استفتائات، ج۲، ص۲۲۶.
- ↑ نگاه کنید به: مؤمن، «شبیهسازی»، ص۵۰-۸۰؛ جناتی، «گفتوگو با آیتالله جناتی»، ص۱۷؛ گرامی، استفتائات، ج۱، ص۲۹۱.
- ↑ حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ص۲۲.
- ↑ خویی و تبریزی، احکام شرعی بانوان، ص۳۵۹؛ تبریزی، صراط النجاة، ج۷، ص۲۳۰؛ سبحانی، استفتائات، ج۲، ص۲۵۶.
- ↑ مکارم شیرازی، احکام غربنشینان، ص۱۵۳.
- ↑ منتظری، پاسخ به پرسشهای دینی، ص۴۲۶.
- ↑ منتظری، پاسخ به پرسشهای دینی، ص۴۲۷.
- ↑ تسخیری، «نگاهی به موضوع شبیهسازی انسان به کمک تکنولوژی جدید»، ص۶۰.
- ↑ سبحانی، استفتائات، ج۲، ص۲۵۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: بحرانی، البرهان، ج۲، ص۱۷۵.
- ↑ مؤمن، «شبیهسازی»، ص۵۲.
- ↑ تبریزی، صراط النجاة، ج۷، ص۲۳۰؛ سبحانی، استفتائات، ج۲، ص۲۵۶.
- ↑ حائری، «شبیهسازی انسان»، ص۳۶؛ جواهری، بحوث فی الفقه المعاصر، ج۲، ص۳۰۲.
- ↑ حائری، «شبیهسازی انسان»، ص۳۶؛ جواهری، بحوث فی الفقه المعاصر، ج۲، ص۳۰۲.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیهسازی»، ص۱۰۸؛ اسلامی، «شبیهسازی انسانی از دیدگاه شیعه؛ بررسی چهار دیدگاه»، ص۶۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۵، ص۵۴۱.
- ↑ جواهری، «تقسیم سلولی و شبیهسازی»، ص۸۷.
- ↑ مؤمن، «شبیهسازی»، ص۵۳.
- ↑ جواهری، «تقسیم سلولی و شبیهسازی»، ص۸۸.
- ↑ مؤمن، «شبیهسازی»، ص۵۴-۵۵.
- ↑ تبریزی، صراط النجاة، ج۷، ص۲۳۰.
- ↑ جناتی، «گفتوگو با آیتالله جناتی، ص۱۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۳، ص۱۰۸.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۱۷۱.
- ↑ حائری، «شبیهسازی انسان»، ص۳۶-۳۸.
- ↑ مؤمن، «شبیهسازی»، ص۸۷.
- ↑ حائری، «شبیهسازی انسان»، ص۳۹.
- ↑ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصره (المسائل الطبیة)، ج۲، ص۳۲۶.
- ↑ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصره (المسائل الطبیة)، ج۲، ص۳۲۷.
- ↑ معینیفر، و فریبا حاجیعلی، «نسب طفل شبیهسازی شده در نظام حقوقی اسلام»، ص۱۱۲-۱۲۱.
- ↑ معینیفر، و فریبا حاجیعلی، «نسب طفل شبیهسازی شده در نظام حقوقی اسلام»، ص۱۱۵.
- ↑ تبریزی، صراط النجاة، ج۷، ص۲۳۰.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیهسازی»، ص۹۶؛ زنجانی، «پرسش و پاسخ از محضر آیتالله سید عزالدین زنجانی»، ص۳۴.
- ↑ جناتی، «گفتوگو با آیتالله جناتی»، ص۱۷.
- ↑ حائری، «شبیهسازی انسان»، ص۴۴.
- ↑ حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ص۲۵-۲۶؛ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیهسازی»، ص۹۹.
- ↑ حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ص۲۵.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیهسازی»، ص۹۷.
- ↑ خویی، مسائل و ردود، ج۲، ص۳۲۰؛ محسنی، الفقه و مسائل طبیه، ج۱، ص۴۰۹.
- ↑ حائری، «شبیهسازی انسان»، ص۳۹-۴۰.
- ↑ جناتی، «گفتوگو با آیتالله جناتی»، ص۲۱.
- ↑ حائری، «شبیهسازی انسان»، ص۴۱.
- ↑ حائری، «شبیهسازی انسان»، ص۴۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۵، ص۴۴۶.
- ↑ اسلامی، شبیهسازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ص۲۰۰.
- ↑ موسوی، قرارات مجمع الفقه الاسلامی، ص۲۸۲.
- ↑ اسلامی، شبیهسازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ص۲۰۷-۲۰۸.
- ↑ اسلامی، شبیهسازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ص۲۰۹.
- ↑ اسلامی، شبیهسازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ص۲۱۱-۲۳۳.
- ↑ اسلامی، شبیهسازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ص۲۶۳-۲۸۰.
- ↑ اسلامی، شبیهسازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ص۳۲۱-۳۲۶.
- ↑ مختاری، و آقامحمدی، «بررسی آرای فقهی فریقین در مسائل اجتماعی شبیهسازی انسان»، ص۴۴-۴۷.
- ↑ اسلامی، شبیهسازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ص۴۲۰-۴۲۵.
- ↑ اسلامی، شبیهسازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ص۴۷۲.
- ↑ موسوی سبزواری، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، صفحه شناسه و فهرست کتاب.
- ↑ اسلامی، شبیهسازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، صفحه فهرست کتاب.
- ↑ اسلامی، شبیهسازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، صفحه شناسه کتاب.
منابع
- آقایان، حمیدرضا، و بابک ارجمند، «شبیهسازی انسان، تاریخچه و نگاه دینی»، در سایت دایرة المعارف اخلاق پزشکی اسلامی، تاریخ درج: ۲۲ خرداد ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- اسلامی، سید حسن، «شبیهسازی انسانی از دیدگاه شیعه؛ بررسی چهار دیدگاه»، در مجله کاوشی نو در فقه اسلامی، شماره ۴۴، ۱۳۸۴ش.
- اسلامی، سید حسن، شبیهسازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۶ق.
- بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، موسسه بعثت، ۱۳۷۴ش.
- تبریزی، میرزا جواد، صراط النجاة فی اجوبة الاستفتائات، قم، دار الصدیقة الشهیده، ۱۴۳۶ق.
- تسخیری، محمدعلی، «نگاهی به موضوع شبیهسازی انسان به کمک تکنولوژی جدید»، در مجله فقه اهل بیت، شماره ۵۲، زمستان ۱۳۸۶ش.
- جناتی، محمدابراهیم، «گفتوگو با آیتالله جناتی»، در مجله فقه، شماره ۴۶، زمستان ۱۳۸۴ش.
- جواهری، حسن، «تقسیم جنینی و شبیهسازی»، در مجله کاوشی نو در فقه اسلامی، شماره ۴۷، بهار ۱۳۸۵ش.
- جواهری، حسن، بحوث فی الفقه المعاصر، بیروت، دار الذخائر، بیتا.
- حائری، سید کاظم، «شبیهسازی انسان»، در مجله فقه اهل بیت، شماره ۵۵، پاییز ۱۳۸۷ش.
- حکیم، سید محمدسعید، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، قم، دار الهلال، ۱۳۹۲ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، مسائل و ردود، بیروت، دار الزهراء، ۱۴۱۶ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، و میرزا جواد تبریزی، احکام شرعی بانوان، قم، دار الصدیقة الشهیدة، ۱۳۹۱ش.
- روحانی، سید محمدصادق، استفتائات، قم، حدیث دل، ۱۳۸۳ش.
- زنجانی، سید عزالدین، «پرسش و پاسخ از محضر آیتالله سید عزالدین زنجانی»، در مجله فقه، شماره ۴۶، زمستان ۱۳۸۴ش.
- سبحانی، جعفر، استفتائات، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۹ش.
- سلطانی، عباسعلی، و حسین ناصری، مسائل مستحدثه پزشکی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش.
- سیستانی، سید علی، «پرسش و پاسخ شبیهسازی»، سایت دفتر آیتالله العظمی سیستانی، تاریخ بازدید: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- صادقی، محمود، «همانندسازی انسان (مروری بر دیدگاههای مراجع ادیان آسمانی و بررسی آن از نظر فقه اسلامی)»، در مجله مدرس علوم انسانی، شماره ۳۴، پاییز ۱۳۸۳ش.
- صانعی، یوسف، چکیده اندیشهها، قم، میثم تمار، ۱۳۸۷ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- گرامی، محمدعلی، استفتائات، قم، دفتر آیتالله گرامی، ۱۳۸۲ش.
- مؤمن، محمد، «شبیهسازی»، در مجله فقه، شماره ۴، زمستان ۱۳۸۴ش.
- محسنی، محمد آصف، الفقه و مسائل طبیه، قم، بوستان کتاب، ۱۴۲۶ق.
- محقق داماد، سید مصطفی، «شبیهسازی انسان از منظر فقه و اخلاق»، در مجله حقوق پزشکی، شماره ۱، تابستان ۱۳۸۶ش.
- محمدی قائینی، محمد، المبسوط فی فقه المسائل المعاصره (المسائل الطبیة)، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۴۲۷ق.
- مختاری، محمدحسین، و مرتضی آقامحمدی، «بررسی آرای فقهی فریقین در مسائل اجتماعی شبیهسازی انسان»، در مجله فقه مقارن، شماره ۱۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۷ش.
- معینیفر، محدثه، و فریبا حاجیعلی، «نسب طفل شبیهسازی شده در نظام حقوقی اسلام»، در مجله فقه و حقوق خانواده، شماره ۵۲، بهار و تابستان ۱۳۸۹ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، احکام غربنشینان، قم، امام علی بن ابیطالب(ع)، ۱۳۹۵ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، کتاب النکاح، قم، مدرسه امام علی(ع)، ۱۳۸۰ش.
- منتظری، حسینعلی، پاسخ به پرسشهای دینی، قم، دفتر آیتالله منتظری، ۱۳۹۴ش.
- موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم، «شبیهسازی انسان چه حکمی دارد؟»، در سایت پایگاه اطلاعرسانی حسینیه حضرت آیتالله العظمی سید عبدالکریم موسوی اردبیلی، تاریخ درج: ۱۲ خرداد ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- موسوی سبزواری، علی، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، بیجا، چاپخانه کوثر، ۱۴۲۳ق.
- موسوی، محمدکاظم، قرارات مجمع الفقه الاسلامی مع مقارنتها بآراء الإمامیة الاثنیعشریة، تهران، المرکز العالی للدراسات التقربیه، ۱۴۳۳ق.
- ناظمزاده قمی، سید علیاصغر، جراحی پلاستیک و شبیهسازی انسان از نگاه فقه، قم، بوستان کتاب، ۱۴۰۲ق.