کاربر:Rezashams/صفحه تمرین: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۰ اکتبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۴:۳۸

ارتداد

در تعریف ارتداد باید مراعات تمام نحله ها شود یعنی بگونه ای نوشته نشود که ابتدائا ارتدادی که قدما و مشهور میگویند منصرف بذهن شود

تبیین مسئله و جایگاه

ارتداد

آیا میشود قتل که سزای مرتد است را تفسیر به محترم نبودن خون او کرد؟

اقسام ارتداد

ابن جنید مرتد یک قسم باقی دو قسم

مرتدملی و فطری/برخی فطری و غیر فطری

شرایط تحقق ارتداد

لیش

ادله فقهی حکم ارتداد

فلسفه کیفر مرتد

تاویدشسبثظشثق

آثار ارتداد

سلب مالکیت

فسخ زوجیت

سلب طهارت

قتل/جدایی از همسر/تقسیم اموال

اسباب ارتداد (کفر)

انکار ضروری/ضروری چیست

انکار لوازم

...

جایگاه ارتداد در فقه معاصر

حکم ارتداد باتوجه به رویکردهای فقهی و برداشتهای مختلف از آیات، روایات و سیره معصومین قابل تغییر است

رویکرد حکم حکومتی بودن ارتداد

رویکرد

ابوالصلاح حلبی؛ فقیه و متکلم برجسته شیعه در قرن پنجم هجری در کتاب خود (الکافی، ص 311) تصریح کرده که اگر کسی با استدلال، کافر شود احکام مرتد بر وی جاری نمی‌شود:

رویکردهای فقهی معاصر و نواندیشانه به مسئله ارتداد

محمد سروش

جریان "ارتداد" در صدر اسلام، ماجرایی گسترده و "کاملاً سیاسی" بوده است و چنان نبوده که برخی از مسلمانان در شرایط عادی و طبیعی، و بر اساس تدبّر و در اثر شبهه، و به صورت فردی دست از آیین خود برداشته و از اسلام روی برگردانند.شیوه کفار برای بازگشت مسلمانان از اسلام آن بود که گروهی را به "تظاهر به اسلام" وهمراهی با مسلمانان وا می‏داشتند و سپس از آنها می‏خواستند که اعلام کفر نموده و از اسلام رویگردانند تا از این طریق مسلمانان را دچار سردرگمی کرده و در ایمان و اعتقادشان خلل به وجود آورندآیات قرآن گواه آن است که ارتداد، از شگردهای جریان نفاق در صدر اسلام بوده است که برای ضربه زدن به اسلام انجام می‏گرفته است، لذا در روایتی از امام باقر (ع) اشاره شده است که منافقان برای دستیابی به اغراض خاصی، وارد جامعه اسلامی می‏شدند و پس از مدتی زندگی در دارالاسلام به دارالکفر بازمی‏گشتند، تا با اطلاعات بیشتر و آمادگی افزون‏تر به مبارزه علیه اسلام ادامه دهند.فضای کلی آیات قرآن در باره ارتداد کاملاً گویای آن است که در دوران تأسیس جامعه اسلامی، ارتداد، کاملاً "وجهه سیاسی" داشته است و به شکل "تغییر عقیده" از جانب یک فرد و بر مبنای تشخیص و تصمیم خود او انجام نمی‏شده است. بلکه حرکتی جمعی و گروهی، و با انگیزه‏های حق‏ستیزی و عناد توأم بوده و تحت تأثیر تحریکات و القائات دشمنان اسلام برای آسیب رساندن به جبهه ایمان صورت می‏گرفته است.این ویژگیها که در آیات قرآن آمده است، حکایت از آن دارد که ارتداد بدون این مشخصات، چندان اندک و یا غیر قابل اعتنا بوده است که از آن ذکری به میان نیامده است و البته در چنین شرایطی اگر مجازات سنگین و شدیدی برای مرتدان در نظر گرفته شود، کاملاً توجیه‏پذیر بوده و به ویژه در دوران تأسیس جامعه اسلامی که هنوز پایه‏های عقیده و ایمان استقرار و استحکام کامل نیافته است، ضروری است.

از فقهای بزرگ مانند شهید اول آموختیم که احکام صادره از پیامبر را با عمومات قرآن و اصولی که از آن استفاده می‏شود باید سنجید و بدین وسیله "نوع حکم" را مشخص نمود. این سخن بدان معنا نیست که کلام معصوم نمی‏تواند "مخصِصّ" احکام عام قرآن باشد، زیرا تخصیص کتاب اللَّه به وسیله سنت معتبر مورد قبول همه فقهاست.بلکه مقصود از این تطبیق و سنجش آن است که با مبنا قرار دادن قرآن، به سنت نگاه کنیم و اصل را بر "حفظ ظاهر قرآن" قرار دهیم. و چون "عام و مطلقِ قرآن، از جمله ظواهر معتبر است، لذا تا مخصِّص یا مقیّد بودن روایتی به اثبات نرسیده باشد، از ظاهر قرآن دست برنداریم. در باره حکم مرتد نیز ابتدا باید به سراغ قرآن رفت و با اصل قرار دادن حکم قرآن، در باره ماهیت دستور پیامبر، که بیان یک "حکم شرعی" است و یا با توجه با اقتضاءات خاص زمان، "حکم حکومتی" است، تأمل نمود.

در جای دیگر توضیح داده‏ایم که قرآن در آیات متعدد، عدم جواز به کارگیری اکراه در حوزه عقیده و ایمان را مطرح ساخته است به گونه‏ای که می‏توان آن را از اصول محکم این کتاب آسمانی به حساب آورد: لا اکراه فی الدین؛این گونه آیات هر چند اصلِ "ولایت و زعامت" رسول خدا را نفی نمی‏کند و با نقش رهبری اجتماعی آن حضرت ناسازگاری ندارد، ولی "ایمان و عقیده" افراد را خارج از حوزه اختیار و دخالت حضرت قرار می‏دهد. از این‏رو وقتی که "ارتداد" صرفاً تغییر عقیده باشد و مصداق "فساد فی الارض" شمرده نشود و یا "حکومت نبوی" را مورد مخاطره قرار ندهد طبق قواعد اولیه از شمول "حکم قتل"، و یا سیطره ولیّ مسلمین، بیرون است.

در مراجعه به منابع فقهی، و نیز در مرور متون فتوایی و یا آرای دانشمندان اسلامی، شواهدی وجود دارد که "ماهیّت تعزیری" کیفر مرتد را "تأیید" می‏کند:

1- به کار نگرفتن تعبیر "حدّ" در روایات:

در روایاتی که مجازات جرمهایی مانند سرقت، زنا، لواط و قذف بیان شده است، استفاده از تعبیر "حد" شایع است و معمولاً از کیفر آنها با این تعبیر یاد شده است، ولی استقصای روایاتی

|48|

که در باره کیفر مرتد وجود دارد و طی ابواب مختلف در وسائل الشیعه گردآوری شده است، نشان می‏دهد که در هیچ موردی از تعبیر، "حد" در مورد "مرتد" به کار نرفته است.

2- تعبیرات فقها در باره کیفر مرتد

امروزه در فقه شیعه معمولاً احکام مرتد، تحت عنوان "حد مرتد" مطرح می‏شود

[*]، ولی مراجعه به متون فقهی گذشتگان نشان می‏دهد که در شیوه فقهای اعصار گذشته، چنین تعبیری رایج نبوده و به ویژه چون آنان به حفظ تعبیرات روایی، مقیّد بودند،

3- انعطاف‏پذیری کیفر مرتد در قرآن:

در قرآن کریم، اشاره‏ای به انعطاف‏پذیری حکم مرتد، به چشم می‏خورد، زیرا مجازات برخی مرتدان "قابل گذشت" دانسته شده است.

4- انعطاف‏پذیری کیفر مرتد در روایات.

نباید پنداشت وجود روایات متعدد از ائمه علیهم‏السلام که در آنها احکام یکسانی در باره مرتدان بیان شده است، احتمال دوم را نفی می‏کند، زیرا این روایات شرح و تفصیل حکمی است که از طرف پیامبر اکرم اعلام شده است و چنانچه اصل حکم نبوی، با توجه به برخی شواهد و قرائن، جنبه حکومتی و تعزیری داشته باشد، قهراً این روایات نیز ناظر به "شرایط همان حکم" می‏باشد و تغییری در ماهیت حکم به وجود نمی‏آورد. چه اینکه اگر در باب زکات از این تعبیر که "رسول خدا زکات را بر نه چیز قرار داده است"، استفاده شود که جعل زکات بر این موارد خاص، جنبه حکومتی دارد، روایات ائمه (ع) که شرایط زکوة را در این موارد بیان می‏کند، شرح همان حکم نبوی بوده و از جنبه ماهوی آن حکم را دستخوش تغییر نمی‏سازد. به علاوه که در روایات ائمه (ع)، به "حدّ" بودن کیفر مرتد اشاره نشده است و این سکوت نیز راه استظهار از کلام رسول خدا را برای تفسیر حکومتی از آن باز می‏گذارد.

همچنین مانعی از قبیل "اجماع" نیز جلوی چنین تفسیری را نمی‏گیرد، زیرا برخی از فقهای طراز اول فقه، به تعزیری بودن کیفر مرتد تصریح کرده‏اند و بسیاری از قدما هم تعبیر "حد" را به کار نبرده‏اند.

البته محققان و متفکران اسلامی در یک قرن اخیر، تحلیلهای مختلفی در زمینه فلسفه کیفر مرتد ارائه کرده‏اند و ابعاد مختلف موضوع را از جنبه سیاسی، اجتماعی و فردی، مورد کنکاش قرار داده‏اند، ولی به نظر می‏رسد تا "ماهیت حقوقی" حکم مرتد، بازشناسی نشود، این گونه تحلیلها، کارساز و راهگشا نخواهد بود. زیرا چنین فلسفه‏هایی نمی‏تواند عموم و شمول "حدّ الهی" را تغییر داده و برخی مرتدان را از شمول حکم خارج سازد، زیرا احکام، دائرمدار حکمتها نبوده و در سعه وضیق، مستقل از آنهایند.

محسن کدیور

به‌گفته کدیور، آزادی عقیده و مذهب حسن و مطلوبیت عقلی دارد(ص۱۸۲) و هفت دسته از آیات قرآن کریم به آزادی عقیده و اختیار در انتخاب مذهب دلالت دارد و علاوه بر آن، هیچ مجازات دنیوی بر اختیار دین و عقیده باطل تعیین نشده، اگرچه قرآن صریحاً دینی غیر از اسلام را نمی‌پذیرد و منکران را به عذاب اخروی وعده داده است.(ص۱۹۵و۲۰۶) این هفت دسته از آیات عبارتند از:

نفی اکراه و اجبار در دین: به‌گفته وی، رد اجبار مساوی پذیرش آزادی در امر دین است و لازمه آن آزادی در دو امر است: آزادی در ورود به دین و آزادی در خروج از آن.
آزادی در انتخاب هدایت و ضلالت در دنیا و اختصاص مجازات به سرای آخرت.
وظیفه پیامبر ابلاغ حق است، نه اجبار حق و سلب آزادی.
مذمت مجازات بر تغییر دین. بنابر این آیات، خداوند روش مستکبران را در قبال پدیده ارتداد و تغییر دین مذمت کرده است.
عدم تعلق اراده خداوند به خلق اندیشه یکسان.
تعیین مجازات مرتد صرفاً در آخرت.
بیان مسالمت‌آمیز بودن منطق قرآن در دعوت مردم به دین.

محمدسعید حکیم

وی مجازات دنیوی برای مرتد بر نمیشمرد و معتقد است ارتداد صرفا مجازات اخروی دارد.

عربها( رشیدرضا*...

رشید رضا معتقد است انکار ضروری دین موجب خروج از دین و تکفیر شخص است. ضروریات دین آن دسته از اموزه های دین که قطعی السند هستند که خود شامل دو دسته اصول دین و فروع دین میشود.ص98 انکار غیر ضروری که به قصد تکذیب نبی ص باشد نیز موجب کفر است.ص99 مخالفت عملی غیر از انکار است ص99 میان تکفیر فرد معین و بیان احکام کلی تکفیر فرق است چرا که در تکفیر فرد معین ممکن است قاعده درئ جاری شود یعنی به سبب وجود شبهه حکم ارتداد از او برداشته شود اما بیان احکام کلی تکفیر اینگونه نیست. رشید رضا دو شرط آگاهانه بودن انکار و تاویل ناپذیری آن را در اجرای تکفیر دخیل میداند.ص100لذا او معتقد است اگر ادله به فرد به درستی عرضه شود و وی از روی دشمنی یا بی توجهی یا تمسخر انکار کند کافر است. ص100 همچنین معتقد است متاول کسی است که قصد اطاعت دارد اما در اجتهادش دچار خطا می شود. صحابه چنین شخصی را تکفیر نمیکردندص103 رشید رضا شیعه را مشمول قاعده تاویل میداند لکن در کتاب تفسیر خود برخی اعمال شیعیان چون توسل را شرک آلود توصیف کرده است. که این تهافت با رای او در مورد تفکیک میان نظریه پردازی تکفیر و مقام اجرای تکفیر قابل حل است. و وی در مقام فتوی بر حفظ حرمت جان، مال و ناموس شیعیان تاکید میکندص106-107 رشید رضا قاعده درئ را هم شامل عقاید و هم احکام میداند و لذاست که در این موضع از ان استفاده میکند.ص108-109^[۱]

نقدها

منابع مطالعاتی

پانویس

↑ ملاک و شرایط تکفیر از دید رشید رضا

منابع

فیضی، فهیمه ؛ علیزاده موسوی، سید مهدی ؛ملاک و شرایط تکفیر از دید رشید رضا، پژوهشنامه مذاهب اسلامی شماره 3 بهار و تابستان 1394

[1] ملاک و شرایط تکفیر از دید رشید رضا

[۱]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-[[اجرای علنی مجازات]] در شریعت اسلامی به نحو منصوص در مورد جرم زنا وارد شده است. از موضوعاتی که فقه معاصر در این زمینه به آن پرداخته، اینست که آیا این نحوه اجرای مجازات‌ها در صورت عدم خدشه به دین، قابل تسری به سایر حدود و مجازات‌ها هست یا خیر؟، و اینکه با توجه به مساله حفظ کرامت انسانی و لزوم نشان ندادن چهره خشن از اسلام، تهافت بین این نحوه اجرا و نص مذکور چگونه حل می شود.
+'''ارتداد'''
-طبق فتاوا اجرای حدود از ضروریات دین نیست و تنها حد زناست که بطور علنی اجرا شدن آن مجاز است ولی اگر عناوین دیگری بر مساله مثل به خطر افتادن حیثیت اسلام در میان باشد جایز نیست. این مساله در زبان عربی با عناوینی چون '''علنیة تنفیذ العقوبات''' و یا '''تنفیذ العقوبات علنا''' و یا '''تنفیذ العقوبات امام الناس''' و یا '''تنفیذ العقوبات بمحضر العام''' قابل جستجو می‌باشد، لکن منبع مورد توجهی پیدا نشد. اما عناوینی که در آن‌ها از کلید واژه '''تشهیر''' استفاده شده است به بررسی مجازات تشهیر به این معنا که نفس مشهور کردن مجرم، و در ملا عام گرداندن او، خود نوعی مجازات است، می‌پردازد.
-==کتاب‌ها==
-===فارسی===
-#اجرای علنی حدود در فقه و اسناد حقوق بشر، علیرضا ابراهیمی و فرزانه طیاری، آموزشی تالیفی ارشدان، تهران، ۱۳۹۹ش. [https://pic.ketab.ir/DataBase/bookpdf/99/99c06031.pdf ابتدای کتاب را از اینجا بخوانید.]
-#اجرای مجازات‌های علنی، صباح سلکی، فرهوش، تهران، ۱۳۹۹ش. [https://pic.ketab.ir/DataBase/bookpdf/99/99231028.pdf ابتدای کتاب را از اینجا بخوانید.]
-#منطق مجازات در اجرای علنی، حسینی‌کاشانی ، سید محمد مصطفی، امام عصر (عج)، قم، ۱۳۹۸ش. [https://pic.ketab.ir/DataBase/bookpdf/98/98528942.pdf ابتدای کتاب را از اینجا بخوانید.]
-#اجرای علنی مجازات‌ها، فائزه خوشکنار، پیام دانش، قانون یار، تهران، ۱۳۹۶ش. [https://pic.ketab.ir/DataBase/bookpdf/96/96531095.pdf ابتدای کتاب را از اینجا بخوانید.]
-#اجرای مجازات در ملا عام، الهام بیگلری فرد، انتشارات قانون یار، تهران، ۱۳۹۶ش. [https://pic.ketab.ir/DataBase/bookpdf/96/96c06130.pdf ابتدای کتاب را از اینجا بخوانید.]
-#اجرای علنی حدود در عصر غیبت، بتول فروزنده، موسسه اندیشه کامیاب ایرانیان، تهران، ۱۳۹۵ش. [https://pic.ketab.ir/DataBase/bookpdf/95/95603008.pdf ابتدای کتاب را از اینجا بخوانید.]
-#ضمانت‌های اجرای قانون اساسی و اجرای علنی حدود، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، تهران، ۱۳۸۳ش. [https://pic.ketab.ir/DataBase/bookpdf/83/83324008.pdf ابتدای کتاب را از اینجا بخوانید.]
-===عربی===
-==مقاله‌ها==
+در تعریف ارتداد باید مراعات تمام نحله ها شود یعنی بگونه ای نوشته نشود که ابتدائا ارتدادی که قدما و مشهور میگویند منصرف بذهن شود
-===فارسی===
-#مطالعه جامعه‌شناختی تحولات مجازات در ملأ عام در جامعه پسا انقلاب ایران، محسن نورپور، سیدمحمدجواد ساداتی، نشریه علمی پژوهش‌های حقوق جزا و جرم‌شناسی، دوره ۹، شماره ۱۷، ۱۴۰۰ش. [https://jclc.sdil.ac.ir/article_133154_97fc08eb18bc136ec6f8e6790560004e.pdf مقاله را از اینجا بخوانید.]
-#ناهمسویی های قانونی با سیاست کیفرزدایی در ایران، ولی‌اله صادقی، محمدجعفر حبیب‌زاده، فصلنامه سیاستهای راهبردی و کلان، دوره ۸، شماره ۱، ۱۳۹۹ش. [https://www.jmsp.ir/article_102276_395564cf461a13045f42f68a6f1f4b44.pdf مقاله را از اینجا بخوانید.]
-#بررسی فقهی حقوقی مجازات در ملاعام، محسن هنرجو، پاسخ، شماره ۱۴، ۱۳۹۸ش.
-#مبانی نظری اجرای علنی مجازات ها از منظر جامعه شناسی جنایی ( بررسی نظریه جرم شناسی جامعه شناختی برچسب زنی)، حمید بابایی، محمود قیوم زاده، محمد رسول آهنگران، دوره ۱۲، شماره ۴۶، ۱۳۹۸ش. [http://alr.iauctb.ac.ir/article_673409_9e91efdcacdf361c41d9fd8b248617af.pdf مقاله را از اینجا بخوانید.]
-#اجرای علنی حدود از نظرِ فقه و قانون، اسماعیل آقابابائی بنی، فصلنامه علمی پژوهشی فقه، دوره ۲۵، شماره ۹۶، پیاپی ۹۶، ۱۳۹۷ش. [https://jf.isca.ac.ir/article_66718_5cb3e447edec8b457ce86c9b77d21ed1.pdf مقاله را از اینجا بخوانید.]
-#بررسی فقهی حقوقی اجرای علنی کیفر، جواد نصیرایی میر، محمدعلی کرمی، گفتمان حقوقی، شماره ۳۳، ۱۳۹۷ش.
-#بررسی اجرای علنی مجازاتها از منظر علم کیفرشناسی و آراء فقها، محمدجواد پورحسینی، سید مهدی قریشی، محمدحسن جوادی، دوفصلنامه علمی پژوهش‌نامه حقوق اسلامی، دوره ۱۸، شماره ۱، پیاپی ۴۵، ۱۳۹۶ش. [https://ilr.journals.isu.ac.ir/article_2096_d65dbc7e34015e0614a42b42ae1df83b.pdf مقاله را از اینجا بخوانید.]
-#اجرای علنی مجازات رویکردها اهداف پیامدها، مینا کوهی، همایش پیشگیری از خشونت چالش ها و راهکارها، ۱۳۹۶ش. [https://civilica.com/doc/757390/ مقاله را از اینجا بخوانید.]
-#اجرای علنی مجازات توجیهات و تبعات، جلیل امیدی، حسینعلی عطوف، مطالعات حقوق کیفری و جرم شناسی، دوره ۲، شماره ۴ و ۵، ۱۳۹۴ش. [http://ensani.ir/fa/article/download/410940 مقاله را از اینجا بخوانید.]
-#پیامدهای منفی اجرای علنی مجازتها از منظر مکاتب فکری کیفری، داوود سیفی، امیر کندری، محمد مهدی‌پور، اولین کنفرانس بین المللی حقوق و توسعه پایدار جامعه مدنی، ۱۳۹۴ش.
-#بررسی مستندات اجرای علنی حدود در فقه شیعه، حسین حاجی حسینی ، رسائل، شماره۳، ۱۳۹۴ش.
-#اجرای علنی مجازات های اسلامی، سید مصطفی محقق‌داماد، مهدی نیکجو، دوفصلنامه علمی تخصصی پژوهش‌های فقهی، شماره ۲، پیاپی ۶، ۱۳۹۴ش. [http://ensani.ir/fa/article/download/426908 مقاله را از اینجا بخوانید.]
-#اجرای علنی مجازاتها‌ از دیدگاه فقه مقارن و تأثیر مقتضیات زمان، سید علی حسینی اشکوری، بهنام دارابی، دوفصلنامه فقه مقارن، دوره ۲، شماره ۳، پیاپی ۳، ۱۳۹۳ش. [http://fiqhemoqaran.mazaheb.ac.ir/article_9128_3cf4e52d166ce9be29df3d98aef96db9.pdf مقاله را از اینجا بخوانید.]
-#آسیب‌شناسی اجرای مجازات‌های بدنی در ملاء عام، فرزاد کوشا حسینی، اسماعیل ارسلان عبدالهی، فصلنامه علمی تخصصی دانش انتظامی بوشهر، دوره ۳، شماره ۱۱، ۱۳۹۱ش. [https://iranjournals.nlai.ir/bitstream/handle/123456789/6341/C16F804175BB0F31F55F9FDDE873FDA6.pdf?sequence=-1&isAllowed=y مقاله را از اینجا بخوانید.]
-#اجرای علنی حدود و مجازات ها از منظر عقل و نقل، حسن فلاح، فقه و مبانی حقوق، شماره ۸، ۱۳۸۶ش. [http://ensani.ir/fa/article/download/65251 مقاله را از اینجا بخوانید.]
-#پژوهشی پیرامون اجرای علنی حدود و تعزیرات، محمدروحانی مقدم، پژوهش های فقه و حقوق اسلامی پياپي ۱، پيش شماره ۳، ۱۳۸۴ش.
-#اجرای مجازات در ملأ عام، غلامرضا نوفرستی، مجله دانش پژوهان، شماره ۵، ۱۳۸۳ش. [https://hawzah.net/fa/Magazine/View/5801/5804/58683/اجرای-مجازات-در-ملأ-عام مقاله را از اینجا بخوانید.]
-#بررسی فقهی حقوقی اجرای علنی حدود و گستره آن، فتحی، حجت الله، رواق اندیشه، شماره ۸، ۱۳۸۱ش.
-#اجرای علنی مجازاتها از دیدگاه حقوق اسلام، رحیم ابوالحسنی، رواق اندیشه، شماره ۶، ۱۳۸۰ش. [https://hawzah.net/fa/Article/View/88486/اجرای-علنی-مجازاتها-از-دیدگاه-حقوق-اسلام مقاله را از اینجا بخوانید.]
-===عربی===
-==پایان‌نامه‌ها==
-===فارسی===
-#مطالعه تطبیقی اجرای علنی حدود در فقه امامیه و اسناد حقوق بشری، فرزانه طیاری، دانشگاه قم، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ۱۳۹۹ش، کارشناسی ارشد. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/28e555b7781b380349dd6174f95679a8/search/a32c85805a53ce66468e861b32775a15 پایان‌نامه را از اینجا بخوانید.]
-#اجرای علنی مجازات‌ها در فقه و حقوق کیفری افغانستان چالش‌ها موانع، محمداسحاق رحیمی، جامعه المصطفی العالمیه، مجتمع آموزش عالی مشهد مقدس، ۱۳۹۹ش، کارشناسی ارشد. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/6f0aafef325ed4af77202ef5ba833342/search/a32c85805a53ce66468e861b32775a15 پایان‌نامه را از اینجا بخوانید.]
-#بررسی فقهی و حقوقی اجرای علنی حدود و تعزیرات و پیامدهای آن، غزاله زهرایی کیا، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر قدس، دانشکده علوم انسانی، ۱۳۹۷ش، کارشناسی ارشد. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/6fc70ea6b315b2bde3dfcd01e28a07e0/search/a32c85805a53ce66468e861b32775a15 پایان‌نامه را از اینجا بخوانید.]
-#بررسی کیفرشناسی اجرای علنی مجازات، سید حمیدرضا میرخباز، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نراق، ۱۳۹۶ش، کارشناسی ارشد. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/6a37ace26b88baac9f6c23605bada09b/search/a32c85805a53ce66468e861b32775a15 پایان‌نامه را از اینجا بخوانید.]
-#تاثیر نحوه اجرای حدود بر پیش‌گیری از جرم از منظر فقه و حقوق، محسن یوسفی، دانشگاه قم، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ۱۳۹۶ش، کارشناسی ارشد. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/79c5e10be138a699bc90215216e27648/search/a32c85805a53ce66468e861b32775a15 پایان‌نامه را از اینجا بخوانید.]
-#بررسی اجرای حدود اللهی در ملاء عام، محمد فرنیا، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر قدس، دانشکده علوم انسانی، ۱۳۹۶ش، کارشناسی ارشد. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/6101eafe30407be0799ec4802b550a6a/search/a32c85805a53ce66468e861b32775a15 پایان‌نامه را از اینجا بخوانید.]
-#اجرای حدود در عصر غیبت، سید ابراهیم میرکاظمی عزیزی، موسسه آموزش عالی پارسا، ۱۳۹۵ش، کارشناسی ارشد. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/53b83d2eb8a006672c9f6d1eb1b78260/search/a32c85805a53ce66468e861b32775a15 پایان‌نامه را از اینجا بخوانید.]
-#بررسی فقهی و حقوقی اجرای علنی مجازاتها در جمهوری اسلامی ایران ( مبتنی بر حقوق کیفری اسلام و ایران)، محمدجواد پورحسینی، دانشگاه ارومیه، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۵ش، دکتری. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/20253d3fe192019469cdce65eff77671/search/a32c85805a53ce66468e861b32775a15  پایان‌نامه را از اینجا بخوانید.]
-#بررسي فقهي حقوقي و جرم‌شناختي اجراي علني کيفرها، حسيني کاشاني‏، سيد محمد مصطفي، مرکز اطلاعات و مدارک اسلامي، جامعة المصطفی العالمیة، ۱۳۹۴ش.
-#	بررسی مبانی اجرای علنی مجازات‌ها از دیدگاه فقه و حقوق، هما بقايری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد سبزوار، دانشكده علوم انسانی، ۱۳۹۴، ‏کارشناسی ارشد.
-#بررسی فقهی حقوقی اجرای مجازات در ملاء عام با نگاهی به موازین حقوق بشر، عالیه اسمعیل‌پور ورمزیار، دانشگاه تربیت معلم تهران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۳ش، کارشناسی ارشد. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/c740f819a55482a2401a56b13954d387/search/c1e6177ad03d8df6f14e774d12fff7f9 پایان‌نامه را از اینجا بخوانید.]
-#	بررسی مبانی و آثار اجرای علنی مجازات در فقه و حقوق موضوعه مصطفی قربانی، دانشگاه آزاد اسلامی آمل، واحد آیت‌الله آملی، دانشکده علوم پایه، ‏‫۱۳۹۳‬‬‬‬، کارشناسی ارشد.
-#بررسی اجرای علنی مجازات شلاق در ملاء عام در نظام حقوقی ایران، فرزاد حسینی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد بوشهر، دانشکده‌ی تحصیلات تکمیلی، ۱۳۹۳ش، کارشناسی ارشد.
-#	اجرای علنی مجازات‌ها در فقه امامیه وحقوق ایران، کلثوم کاهانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شیروان، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، کارشناسی ارشد.
-#بررسی فقهی حقوقی مجازات علنی و آثار مترتب بر‌ آن، محمدرضا ملک‌رئیسی، دانشگاه آزاد اسلامی، تحصیلات تکمیلی علوم و تحقیقات سیستان و بلوچستان، ۱۳۹۳ش، ‏کارشناسی‌ارشد.
-#مبانی و اهداف اجرای مجازات در ملاعام، کورش رحیمی، شهرام محمدی، مرتضی جوانمردی صاحب، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری دانشگاه کردستان دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، ۱۳۹۳ش.
-#مبانی و اهداف اجرای مجازات در ملاء عام، کورش رحیمی، دانشگاه کردستان، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، ۱۳۹۳ش، کارشناسی ارشد. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/485a7e0ef9fddeff5d78314032ffb76c/search/a32c85805a53ce66468e861b32775a15 پایان‌نامه را از اینجا بخوانید.]
-#تأثیر اجرای علنی حدود الهی در پیشرفت جامعه و کاهش جرائم بر اساس منابع فقهی، حسین طاهری، دانشگاه قم، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، کارشناسی ارشد. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/b0b523e103fa0480986e52eedd0dc0e9/search/a32c85805a53ce66468e861b32775a15 پایان‌نامه را از اینجا بخوانید.]
-#اجرای علنی مجازات‌ها و تشهیر از دیدگاه فقه و حقوق موضوعه، سمیه جدیدی گیلی، مدرسه عالی و دانشگاه شهید مطهری، ۱۳۹۲ش، کارشناسی ارشد.
-#تحلیل فقهی حقوقی محاکمات علنی در حقوق ایران و مصر، صادق مهاجری، دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری، دانشکده حقوق قضایی، ۱۳۹۱ش، کارشناسی ارشد. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/cb3238d450cc869d45d0d555b09a5cec/search/a32c85805a53ce66468e861b32775a15 پایان‌نامه را از اینجا بخوانید.]
-#اجرای علنی احکام جزایی، مجتبی آیت‌اللهی، مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، معاونت پژوهش حوزه های علمیه، ۱۳۹۰ش، سطح ۳.
-#اجرای علنی کیفر در حقوق ایران، فقه امامیه و مطالعه تطبیقی آن با حقوق فرانسه، سید علی هاشمی، دانشگاه امام صادق علیه السلام، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ۱۳۸۸ش، کارشناسی ارشد. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/e485ad35917f60fc97e9a6b65bfd966d/search/a32c85805a53ce66468e861b32775a15 پایان‌نامه را از اینجا بخوانید.]
-#اج‍رای‌ ع‍ل‍ن‍ی‌ ح‍د سرق‍ت‌ و اح‍ک‍ام‌ آن‌، ح‍س‍ن‌ م‍وس‍وی‌، دان‍ش‍گ‍اه‌ آزاد اس‍لام‍ی‌، واح‍د ت‍ه‍ران‌ م‍رک‍زی‌، دان‍ش‍ک‍ده‌ ال‍ه‍ی‍ات‌ و م‍ع‍ارف‌ اس‍لام‍ی‌، ۱۳۸۳ش.
-#جرای علنی مجازات‌ها، حسین عبد‌اله‌پور، دانشگاه آزاد اسلامی تهران، دانشکده حقوق، ۱۳۸۳ش، کارشناسی ارشد.
-#اجرای علنی مجازاتها، صادق غلام نتاج، دانشگاه مازندران، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، ۱۳۸۲ش، کارشناسی ارشد. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/386486ee8b80c47741ecb9a50cc88fde/search/a32c85805a53ce66468e861b32775a15 پایان‌نامه را از اینجا بخوانید.]
-#	اج‍رای‌ ع‍ل‍ن‍ی‌ م‍ج‍ازات‌، م‍ح‍م‍د ب‍اق‍ر رن‍ج‍ب‍ری‌، دان‍ش‍گ‍اه‌ آزاد اس‍لام‍ی‌، واح‍د ت‍ه‍ران‌ م‍رک‍ز، دان‍ش‍ک‍ده‌ ال‍ه‍ی‍ات‌ ۱۳۸۱ش.
-===عربی===
-==سایر منابع==
+== تبیین مسئله و جایگاه ==
-#الموقف من تطبيق العقوبات الجزائيّة و الجنائيّة في العلن أمام الناس، حیدر حب‌الله، ۲۰۲۲م. [https://hobbollah.com/araa/%d8%a7%d9%84%d9%85%d9%88%d9%82%d9%81-%d9%85%d9%86-%d8%aa%d8%b7%d8%a8%d9%8a%d9%82-%d8%a7%d9%84%d8%b9%d9%82%d9%88%d8%a8%d8%a7%d8%aa-%d8%a7%d9%84%d8%ac%d8%b2%d8%a7%d8%a6%d9%8a%d9%91%d8%a9-%d9%88%d8%a7/?download_file=true&type_download=pdf متن را از اینجا بخوانید.]
+ارتداد
-#اجرای علنی مجازاتها، محمدحسین مرعشی، الهیات و حقوق، شماره ۶، ۱۳۸۱ش.
-#میزگرد اجرای علنی حدود و پیامدهای آن، مقتدایی، عباس کعبی، غلامحسین الهام، معرفت، شماره ۴۹، ۱۳۸۰ش.
+آیا میشود قتل که سزای مرتد است را تفسیر به محترم نبودن خون او کرد؟
-#اجرای مجازات بصورت علنی، کامران پیرهادی. [http://nasimeedalat1.blogfa.com/post/218 متن را از اینجا بخوانید.]
+=== اقسام ارتداد ===
-#بررسی لایحه قانون مجازات اسلامی و اجرای مجازات در ملاء عام، یاسر صفاکار، پایگاه خبری جماران. [https://www.jamaran.news/بخش-فقه-حقوق-10/22144-اجرای-مجازات-در-ملأ-عام-یا-اجرای-علنی-مجازات متن را از اینجا بخوانید.]
-#نقد حقوقیِ اجرای مجازات اعدام در ملاءعام، ایسنا. [https://www.isna.ir/news/95102918614/نقد-حقوقی-اجرای-مجازات-اعدام-در-ملاءعام متن را از اینجا بخوانید.]
+ابن جنید مرتد یک قسم باقی دو قسم
+مرتدملی و فطری/برخی فطری و غیر فطری
+=== شرایط تحقق ارتداد ===
+لیش
+== ادله فقهی حکم ارتداد ==
+=== فلسفه کیفر مرتد ===
+تاویدشسبثظشثق
+=== آثار ارتداد ===
+سلب مالکیت
+فسخ زوجیت
+سلب طهارت
+قتل/جدایی از همسر/تقسیم اموال
+=== اسباب ارتداد (کفر) ===
+انکار ضروری/ضروری چیست
+انکار لوازم
+...
+== جایگاه ارتداد در فقه معاصر ==
+حکم ارتداد باتوجه به رویکردهای فقهی و برداشتهای مختلف از آیات، روایات و سیره معصومین قابل تغییر است
+رویکرد حکم حکومتی بودن ارتداد
+رویکرد
+ابوالصلاح حلبی؛ فقیه و متکلم برجسته شیعه در قرن پنجم هجری در کتاب خود (الکافی، ص 311) تصریح کرده که اگر کسی با استدلال، کافر شود احکام مرتد بر وی جاری نمی‌شود:
+=== رویکردهای فقهی معاصر و نواندیشانه به مسئله ارتداد ===
+======  محمد سروش ======
+جریان "ارتداد" در صدر اسلام، ماجرایی گسترده و "کاملاً سیاسی" بوده است و چنان نبوده که برخی از مسلمانان در شرایط عادی و طبیعی، و بر اساس تدبّر و در اثر شبهه، و به صورت فردی دست از آیین خود برداشته و از اسلام روی برگردانند.شیوه کفار برای بازگشت مسلمانان از اسلام آن بود که گروهی را به "تظاهر به اسلام" وهمراهی با مسلمانان وا می‏داشتند و سپس از آنها می‏خواستند که اعلام کفر نموده و از اسلام رویگردانند تا از این طریق مسلمانان را دچار سردرگمی کرده و در ایمان و اعتقادشان خلل به وجود آورندآیات قرآن گواه آن است که ارتداد، از شگردهای جریان نفاق در صدر اسلام بوده است که برای ضربه زدن به اسلام انجام می‏گرفته است، لذا در روایتی از امام باقر (ع) اشاره شده است که منافقان برای دستیابی به اغراض خاصی، وارد جامعه اسلامی می‏شدند و پس از مدتی زندگی در دارالاسلام به دارالکفر بازمی‏گشتند، تا با اطلاعات بیشتر و آمادگی افزون‏تر به مبارزه علیه اسلام ادامه دهند.فضای کلی آیات قرآن در باره ارتداد کاملاً گویای آن است که در دوران تأسیس جامعه اسلامی، ارتداد، کاملاً "وجهه سیاسی" داشته است و به شکل "تغییر عقیده" از جانب یک فرد و بر مبنای تشخیص و تصمیم خود او انجام نمی‏شده است. بلکه حرکتی جمعی و گروهی، و با انگیزه‏های حق‏ستیزی و عناد توأم بوده و تحت تأثیر تحریکات و القائات دشمنان اسلام برای آسیب رساندن به جبهه ایمان صورت می‏گرفته است.این ویژگیها که در آیات قرآن آمده است، حکایت از آن دارد که ارتداد بدون این مشخصات، چندان اندک و یا غیر قابل اعتنا بوده است که از آن ذکری به میان نیامده است و البته در چنین شرایطی اگر مجازات سنگین و شدیدی برای مرتدان در نظر گرفته شود، کاملاً توجیه‏پذیر بوده و به ویژه در دوران تأسیس جامعه اسلامی که هنوز پایه‏های عقیده و ایمان استقرار و استحکام کامل نیافته است، ضروری است.
+از فقهای بزرگ مانند شهید اول آموختیم که احکام صادره از پیامبر را با عمومات قرآن و اصولی که از آن استفاده می‏شود باید سنجید و بدین وسیله "نوع حکم" را مشخص نمود. این سخن بدان معنا نیست که کلام معصوم نمی‏تواند "مخصِصّ" احکام عام قرآن باشد، زیرا تخصیص کتاب اللَّه به وسیله سنت معتبر مورد قبول همه فقهاست.بلکه مقصود از این تطبیق و سنجش آن است که با مبنا قرار دادن قرآن، به سنت نگاه کنیم و اصل را بر "حفظ ظاهر قرآن" قرار دهیم. و چون "عام و مطلقِ قرآن، از جمله ظواهر معتبر است، لذا تا مخصِّص یا مقیّد بودن روایتی به اثبات نرسیده باشد، از ظاهر قرآن دست برنداریم. در باره حکم مرتد نیز ابتدا باید به سراغ قرآن رفت و با اصل قرار دادن حکم قرآن، در باره ماهیت دستور پیامبر، که بیان یک "حکم شرعی" است و یا با توجه با اقتضاءات خاص زمان، "حکم حکومتی" است، تأمل نمود.
+در جای دیگر توضیح داده‏ایم که قرآن در آیات متعدد، عدم جواز به کارگیری اکراه در حوزه عقیده و ایمان را مطرح ساخته است به گونه‏ای که می‏توان آن را از اصول محکم این کتاب آسمانی به حساب آورد: لا اکراه فی الدین؛این گونه آیات هر چند اصلِ "ولایت و زعامت" رسول خدا را نفی نمی‏کند و با نقش رهبری اجتماعی آن حضرت ناسازگاری ندارد، ولی "ایمان و عقیده" افراد را خارج از حوزه اختیار و دخالت حضرت قرار می‏دهد. از این‏رو وقتی که "ارتداد" صرفاً تغییر عقیده باشد و مصداق "فساد فی الارض" شمرده نشود و یا "حکومت نبوی" را مورد مخاطره قرار ندهد طبق قواعد اولیه از شمول "حکم قتل"، و یا سیطره ولیّ مسلمین، بیرون است.
+در مراجعه به منابع فقهی، و نیز در مرور متون فتوایی و یا آرای دانشمندان اسلامی، شواهدی وجود دارد که "ماهیّت تعزیری" کیفر مرتد را "تأیید" می‏کند:
+- به کار نگرفتن تعبیر "حدّ" در روایات:
+در روایاتی که مجازات جرمهایی مانند سرقت، زنا، لواط و قذف بیان شده است، استفاده از تعبیر "حد" شایع است و معمولاً از کیفر آنها با این تعبیر یاد شده است، ولی استقصای روایاتی
+|48|
+که در باره کیفر مرتد وجود دارد و طی ابواب مختلف در وسائل الشیعه گردآوری شده است، نشان می‏دهد که در هیچ موردی از تعبیر، "حد" در مورد "مرتد" به کار نرفته است.
+- تعبیرات فقها در باره کیفر مرتد
+امروزه در فقه شیعه معمولاً احکام مرتد، تحت عنوان "حد مرتد" مطرح می‏شود
+[*]، ولی مراجعه به متون فقهی گذشتگان نشان می‏دهد که در شیوه فقهای اعصار گذشته، چنین تعبیری رایج نبوده و به ویژه چون آنان به حفظ تعبیرات روایی، مقیّد بودند،
+- انعطاف‏پذیری کیفر مرتد در قرآن:
+در قرآن کریم، اشاره‏ای به انعطاف‏پذیری حکم مرتد، به چشم می‏خورد، زیرا مجازات برخی مرتدان "قابل گذشت" دانسته شده است.
+- انعطاف‏پذیری کیفر مرتد در روایات.
+نباید پنداشت وجود روایات متعدد از ائمه علیهم‏السلام که در آنها احکام یکسانی در باره مرتدان بیان شده است، احتمال دوم را نفی می‏کند، زیرا این روایات شرح و تفصیل حکمی است که از طرف پیامبر اکرم اعلام شده است و چنانچه اصل حکم نبوی، با توجه به برخی شواهد و قرائن، جنبه حکومتی و تعزیری داشته باشد، قهراً این روایات نیز ناظر به "شرایط همان حکم" می‏باشد و تغییری در ماهیت حکم به وجود نمی‏آورد. چه اینکه اگر در باب زکات از این تعبیر که "رسول خدا زکات را بر نه چیز قرار داده است"، استفاده شود که جعل زکات بر این موارد خاص، جنبه حکومتی دارد، روایات ائمه (ع) که شرایط زکوة را در این موارد بیان می‏کند، شرح همان حکم نبوی بوده و از جنبه ماهوی آن حکم را دستخوش تغییر نمی‏سازد. به علاوه که در روایات ائمه (ع)، به "حدّ" بودن کیفر مرتد اشاره نشده است و این سکوت نیز راه استظهار از کلام رسول خدا را برای تفسیر حکومتی از آن باز می‏گذارد.
+همچنین مانعی از قبیل "اجماع" نیز جلوی چنین تفسیری را نمی‏گیرد، زیرا برخی از فقهای طراز اول فقه، به تعزیری بودن کیفر مرتد تصریح کرده‏اند و بسیاری از قدما هم تعبیر "حد" را به کار نبرده‏اند.
+البته محققان و متفکران اسلامی در یک قرن اخیر، تحلیلهای مختلفی در زمینه فلسفه کیفر مرتد ارائه کرده‏اند و ابعاد مختلف موضوع را از جنبه سیاسی، اجتماعی و فردی، مورد کنکاش قرار داده‏اند، ولی به نظر می‏رسد تا "ماهیت حقوقی" حکم مرتد، بازشناسی نشود، این گونه تحلیلها، کارساز و راهگشا نخواهد بود. زیرا چنین فلسفه‏هایی نمی‏تواند عموم و شمول "حدّ الهی" را تغییر داده و برخی مرتدان را از شمول حکم خارج سازد، زیرا احکام، دائرمدار حکمتها نبوده و در سعه وضیق، مستقل از آنهایند.
+====== محسن کدیور ======
+به‌گفته کدیور، آزادی عقیده و مذهب حسن و مطلوبیت عقلی دارد(ص۱۸۲) و هفت دسته از آیات قرآن کریم به آزادی عقیده و اختیار در انتخاب مذهب دلالت دارد و علاوه بر آن، هیچ مجازات دنیوی بر اختیار دین و عقیده باطل تعیین نشده، اگرچه قرآن صریحاً دینی غیر از اسلام را نمی‌پذیرد و منکران را به عذاب اخروی وعده داده است.(ص۱۹۵و۲۰۶) این هفت دسته از آیات عبارتند از:
+# نفی اکراه و اجبار در دین: به‌گفته وی، رد اجبار مساوی پذیرش آزادی در امر دین است و لازمه آن آزادی در دو امر است: آزادی در ورود به دین و آزادی در خروج از آن.
+# آزادی در انتخاب هدایت و ضلالت در دنیا و اختصاص مجازات به سرای آخرت.
+# وظیفه پیامبر ابلاغ حق است، نه اجبار حق و سلب آزادی.
+# مذمت مجازات بر تغییر دین. بنابر این آیات، خداوند روش مستکبران را در قبال پدیده ارتداد و تغییر دین مذمت کرده است.
+# عدم تعلق اراده خداوند به خلق اندیشه یکسان.
+# تعیین مجازات مرتد صرفاً در آخرت.
+# بیان مسالمت‌آمیز بودن منطق قرآن در دعوت مردم به دین.
+====== محمدسعید حکیم ======
+وی مجازات دنیوی برای مرتد بر نمیشمرد و معتقد است ارتداد صرفا مجازات اخروی دارد.
+====== عربها( رشیدرضا*... ======
+رشید رضا معتقد است انکار ضروری دین موجب خروج از دین و تکفیر شخص است. ضروریات دین آن دسته از اموزه های دین که قطعی السند هستند که خود شامل دو دسته اصول دین و فروع دین میشود.ص98 انکار غیر ضروری که به قصد تکذیب نبی ص باشد نیز موجب کفر است.ص99 مخالفت عملی غیر از انکار است  ص99 میان تکفیر فرد معین و بیان احکام کلی تکفیر فرق است چرا که در تکفیر فرد معین ممکن است قاعده درئ جاری شود یعنی به سبب وجود شبهه حکم ارتداد از او برداشته شود اما بیان احکام کلی تکفیر اینگونه نیست. رشید رضا دو شرط  آگاهانه بودن انکار و  تاویل ناپذیری آن را در اجرای تکفیر دخیل میداند.ص100لذا او معتقد است اگر ادله به فرد به درستی عرضه شود و وی از روی دشمنی یا بی توجهی یا تمسخر انکار کند کافر است. ص100 همچنین معتقد است متاول کسی است که قصد اطاعت دارد اما در اجتهادش دچار خطا می شود. صحابه چنین شخصی را تکفیر نمیکردندص103 رشید رضا شیعه را  مشمول قاعده تاویل میداند لکن در کتاب تفسیر خود برخی اعمال شیعیان چون توسل را شرک آلود توصیف کرده است. که این تهافت با رای او در مورد تفکیک میان نظریه پردازی تکفیر و  مقام اجرای تکفیر قابل حل است. و وی در مقام فتوی بر حفظ حرمت جان، مال و ناموس شیعیان تاکید میکندص106-107 رشید رضا قاعده درئ را هم شامل عقاید و هم احکام میداند و لذاست که در این موضع از ان استفاده میکند.ص108-109<ref>ملاک و شرایط تکفیر از دید رشید رضا</ref>
+نقدها
+==منابع مطالعاتی==
+==پانویس==
+{{پانویس}}
+==منابع==
+{{منابع}}
+* فیضی، فهیمه ؛ علیزاده موسوی، سید مهدی ؛ملاک و شرایط تکفیر از دید رشید رضا، پژوهشنامه مذاهب اسلامی شماره 3  بهار و تابستان 1394
+{{پایان}}