کاربر:Aliabadi/صفحه تمرین: تفاوت میان نسخه‌ها

از دانشنامه فقه معاصر
Aliabadi (بحث | مشارکت‌ها)
جز ←‏پایان‌نامه: اصلاح فاصلهٔ مجازی، اصلاح نویسه‌های عربی، اصلاح ارقام، اصلاح املا، اصلاح نشانی وب
Aliabadi (بحث | مشارکت‌ها)
 
(۷۹۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
[[عرف در فقه]]
کتاب فقه و مصلحت نوشته ابوالقاسم علیدوست است. مصلحت به عنوان یکی از پایه های تعلیل حکم فقهی مطرح  است.


==کتاب==
== معرفی و ساختار ==
===فارسی===
کتاب فقه و مصلحت نوشته ابوالقاسم علیدوست دربارهٔ رابطه بین مصلحت و فقه است. وی در این کتاب بر مصلحت‌گرایی دین تأکید دارد و بر آن است که تشریع و شرایع الهی همگی دارای هدف خاص بوده‌اند.
#مسئله عرف عقلا: درآمدی تحلیلی به نقش عرف در فقه و حقوق اسلامی، اکرم عظیمی‌دوستی،  همدان، نشر فراگیران سینا، ‏‫۱۳۹۹ش.‬
#جایگاه عرف در فقه، سیدمحمد واسعی، تهران، نشر کانون اندیشه جوان وابسته به مؤسسه کانون اندیشه جوان تهران، ۱۳۸۷ش.
#فقه و عرف، ابوالقاسم علی‌دوست، نشر سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۸ش.
# مصادر فقه (عقل و عرف)، ابوالقاسم علی‌دوست، نشر مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، ۱۴۰۰ش.
# عیار عرف: مبانی قرآنی، روایی و عقلی عرف، دیدگاه‌ها، چالش‌ها و نظریه‌پردازی، زهرا تابع - کاوس روحی‌برندق، نشر دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۹۴ش.
#نگاهی به عرف، فاطمه میرانپور، نشر برکت کوثر، ۱۳۹۹ش.
# عرف و عادت در حقوق اسلام و ایران، سیدمحمد تقی علوی، نشر دانشگاه تبریز، ۱۳۸۳ش.
#نقش عرف در حقوق همسران، معصومه فرخی، نشر پیام عدالت، ۱۳۹۳ش.
# مسئله عرف عقلا (درآمدی تحلیلی به نقش عرف در فقه و حقوق اسلامی)، اکرم عظیمی‌دوستی، نشر فراگیران سینا، ۱۳۹۹ش.
#بررسی تطبیقی عرف و رسوم تجاری در حقوق ایران و اسناد بین‌المللی، فائزه مسعودی، نشر شاپرک سرخ، ۱۳۹۶ش.
#مطالعه تطبیقی حقوق جزای عمومی اسلام و حقوق موضوعه، حمید دهقان - جلال الدین قیاسی - سیدمصطفی محقق‌داماد - قدرت الله خسروشاهی، نشر پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۱ش.
# آرایه‌های عرفی بر آیه‌های قدسی: بررسی نسبت مبانی کلامی و فقهی شیعه و اهل سنت با فرایند سکولاریزاسیون،  محمدکاظم حقانی‌فضل، نشر ادیان، ۱۳۹۲ش.
#فرامین سرمدی و عرفی شدن (در پویش تحولات فرد و جامعه)، احمد شکری‌منقاری، نشر فرهوش، ۱۳۹۹ش.
#پیام اجتهاد، احمد مرتاضی - علی الماسی، نشر علامه بهبهانی، ۱۳۸۹ش.
#رویکردشناسی کاربرد عرف در نظام حقوقی ایران مبتنی بر مبانی حقوق اسلامی: (در مقام تقنین، تفسیر، تطبیق، ادله اثبات دعوا و رویه قضایی)، احسان آهنگری - محمدامین کیخای‌فرزانه، نشر خرسندی، ۱۳۹۸ش.
#موضوع‌شناسی، دانشی نو «مبانی نظری»، عباس ظهیری، نشر مرکز تخصصی مهدویت حوزه علمیه قم، ۱۳۹۸ش.
#مطالعه تطبیقی حقوق جزای عمومی اسلام و حقوق موضوعه: ارکان جرم، قدرت الله خسروشاهی - عادل ساریخانی - جلال الدین قیاسی، نشر پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۷ش.
#مطالعه تطبیقی حقوق جزای عمومی( اسلام و حقوق موضوعه): مسئولیت کیفری (ارکان مسئولیت، علل، موجهه، عوامل رافعه)، عادل ساریخانی - جلال‌الدین قیاسی، نشر پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۵ش.
# نحوه احراز استناد در حقوق کیفری: بررسی رویکرد عرفی و کارشناسانه، جواد نادری‌عوج‌بغزی، نشر مهرکلام، ۱۴۰۰ش.
# قلمرو عرف در عقد نکاح، علی فربودی، نشر سنجش و دانش، ۱۴۰۰ش.


===عربی===
کتاب فقه و مصلحت بر اساس یک مقدمه و سه بخش تدوین شده است. در مقدمه تبیین اصطلاح مصلحت در مذاهب فقهی و نگرش آنان در این باره پرداخته است. مفهوم‌شناسی موضوع فقه و مصلحت در فصل اول بخش اول با محورهای تعریف لغوی، مقاصد شریعت، علل الشرایع و حکم، تبیین مسئله مصلحت، منفعت، عدالت و مصالح مرسله، مسئله اضطرار و ضرورت، مباحث استصلاح، استحسان، قیاس، سد و فتح ذرایع تبیین شده است. در فصل دوم نیز عنوان مبانی، شامل مباحث تبعیت احکام شرع از مصالح و مفاسد، امکان فهم مصالح و مفاسدِ مورد نظر شارع مورد بحث قرار گرفته است. در قسمت پایانی بخش اول هجده عنوان حاشیه‌ای از جمله قانون «العالی لایفعل شیئا لاجل السافل»، روش صحیح کشف و فهم مقاصد شریعت، چیستی و مراحل حکم و… بررسی شده است.
#نظریه العرف بین الشریعه و القانون، نذیر حسنی، قم، نشر مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۵ش.


==مقاله==
در بخش دوم جایگاه مصلحت در کشف حکم و اجرای احکام مکشوف، شیوه و نهاد کشف مورد تحقیق قرار گرفته است که نویسنده در ابتدا با بیان آراء مذاهب فقهی اهل سنت و امامیه در تبیین موقعیت سندی مصلحت اشاره می‌کند. استصلاح در آرای فقیهان و مذاهب اهل سنت، ادله موافقان و مخالفان کارایی سندی استصلاح در مذاهب اهل سنت و موقعیت سندی مصلحت در عملیات استنباط و متون فقهی امامیه، مبانی اصولی امامیه در انکار کارایی سندی مصالح مرسله و… از جمله عناوین مورد بحث در این فصل از بخش دوم است.


==پایان‌نامه==
در فصل دوم این بخش نیز به موضوع حضور مصلحت در تطبیق و اجرای احکام مکشوف، معیارها و مبانی کشف مصالح مورد نظر شارع پرداخته است. حواشی عناوین بخش دوم نیز به بیان تمثیلهایی از جمله نقد دو سخن به دلیل نادیده گرفتن مقاصد شریعت در اصدار فتوا، چند نمونه از اندیشه مقاصد بسند، لزوم توجه به همه مقاصد شارع در فهم نصوص، مصلحت مبدأ و مصلحت معیار و… اشاره شده است.
#عرف و سیره در فقه امامیه، فاطمه قدرتی، کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهرا (س)، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ۱۳۸۸ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/f515904e901260d11ef84a635956374c از اینجا ببینید]
 
#نقش عرف در فقه و حقوق اسلامی، اکرم نوایی‌لواسانی، کارشناسی ارشد، ‏‫دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران شمال، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ۱۳۸۷ش.‬
این کتاب در بخش سوم به بیان پرسش‌ها، شبهه‌ها و آسیب‌های مباحث فقه و مصلحت پرداخته است. فصل اول عناوینی که مورد بحث واقع شده‌اند عبارتند از کشاکش مصلحت با شریعت و قانون؛ مصلحت و حیل (تدابیر) شرعی، چیستی، بنیان، گستره و نقض حکم حکومی، بررسی اصل تشریع در آیات نازله، نصوص صادره و سیره معصومین علیهم السلام و حقیقه بودن قضایای شرعی، جایگاه تشکیلات و نهادهایی چون مجمع تشخیص مصلحت نظام در استباط احکام بر اساس مذاهب فقهی امامیه و اهل سنت.
#بررسی تطبیقی جایگاه عرف در فقه مذاهب اسلامی، رقیه محرمی، کارشناسی ارشد، جامعه المصطفی العالمیه، مجتمع آموزش عالی مشهد مقدس، ۱۳۹۴ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/4487091ea6d809d7f1c8f5a24a11ebd9 از اینجا ببینید]
 
#جایگاه عرف در فقه و حقوق موضوعه ایران، محمود علی‌زاد، کارشناسی ارشد، دانشگاه ارومیه، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۱ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/588b2c4838f7c346e24a03586bf6cf21 از اینجا ببینید]
در مسئله آسیب‌شناسی فقه و مصلحت، مباحث جمود، تقصیر و اشعریگری در فهم مصلحت از شریعت و در کاربرد مصلحت در استنباط؛ مصلحت گرایی افراطی و قدم نهادن در ورطه یوتیلیاریانیسم، ماکیاولیسم، بدعت، عرفی انگاری دین و در نهایت ترقیق شریعت یا حذف آن؛ نداشتن مبنا و منطقی بسامان در اخذ به مصلحت در استنباط؛ جلب نظر به مصلحت موقت و شکلی و غفلت از مصالح بنیادین، عدم توجه به لوازم و مقارنات یک استصلاح و یا به نتیجه چند استصلاح.
#جایگاه عرف در فقه معاملاتی فقه شیعه و اهل سنت، رضا خندان، کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ۱۳۹۰ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/fed75c9a4a793c33cb5a727a950fac93 از اینجا ببینید]
 
#بررسی عرف و سیره عقلا در فقه امامیه، محمود رایگان، کارشناسی ارشد، مرکز پیام نور تهران، دانشکده الهیات، ۱۳۸۹ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/fed75c9a4a793c33cb5a727a950fac93 از اینجا ببینید]
عناوین حواشی این بخش شامل چیستی شناسی توریه مطرح در شریعت، مذهب اقتصادی و علم اقتصادی در کلمات سیدمحمدباقر صدر، نشانه شناسی حکم الهی و حکم حاکم است.
#مطالعه تطبیقی جایگاه عرف در حقوق بین‌الملل، حقوق داخلی و فقه، کیوان سهرانی، کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بندرعباس، ۱۳۹۶ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/2a6d236603b0beeaf65d660a54fac8ee از اینجا ببینید]
 
#بررسی تطبیقی جایگاه عرف در فقه و حقوق ایران و نظام حقوقی کامن‌لا، علی طالبی، کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نراق، گروه حقوق، ۱۴۰۰ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/d7af46e4e529da8073918c68146558b5 از اینجا ببینید]
== مسائل ==
#نقش عرف در پاسخگویی به نیازهای روز در گستره فقه، شاپور جهانجونیا، کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، مجتمع دانشگاهی ولیعصر (عج) - دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۳ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/abda995a6d0eae0b67e763f647430386 از اینجا ببینید]
=== واژه‌شناسی ===
#نقش عرف در فقه و حقوق اسلام، زینب حسنوند، کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت معلم - تهران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۸۸ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/bd36268fdfa3f8e5c6d65d10705f6f99 از اینجا ببینید]
کتاب فقه و مصلحت در بخش مفهوم‌شناسی این دو واژه، شریعت به معنای خاص را همان احکام شرعی (ص ۶۵)، فقه را در اصطلاح به معنای مجموعه قضایای استنباط با روش اجتهادی و با استفاده از مستندات شناخته شده در نظام استنباط (ص۶۷) و مقاصد شریعت را همان اهداف کلان خداوند از تشریع مقررات اعتباری و عملی در دین اسلام بیان کرده است. (ص ۶۹) همچنین اهداف خرد را علل الشرایع نامیده است. (ص ۷۵)
#بررسی جایگاه عرف و عادت در عقود اسلامی از منظر فقه شیعه و قانون مدنی ایران، نجمه جهانشاهی، کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید باهنر کرمان، دانشکده حقوق و الهیات، ۱۳۹۲ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/13de8cbe6d2547af51958b75369e98d1 از اینجا ببینید]
 
#نقش عرف از دیدگاه جامعه‌شناسی حقوقی و حقوق تطبیقی، قربانعلی پورمرجان، دانشگاه امام صادق علیه السلام، دانشکده حقوق و معارف اسلامی، کارشناسی ارشد، ۱۳۷۴ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/13de8cbe6d2547af51958b75369e98d1 از اینجا ببینید]
از منظر این کتاب «علت حکم» موضوع واقعی حکم بوده و حکم دائر مدار آن است هر چند در ظاهر دلیل شرعی موضوع غیر از علت باشد. مثل نماز واجب که حکمت آن جلوگیری از فحشا و منکر بیان شده است. بر این اساس وجوب حکم است نماز موضوع و نهی از فحشا و منکر حکمت حکم ولی وجوب نماز دائر مدار آن نیست. (ص۷۶)
#نقش عرف در حقوق اسلام و ایران، سیداحمد موسوی، کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت معلم - سبزوار، دانشکده الهیات، ۱۳۹۲ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/96fc77a6ec6e7ad6c0f26d32a7b33bab از اینجا ببینید]
 
#نقش و حدود اثرگذاری عرف در جرم‌انگاری، زینب موذن‌زاده، کارشناسی ارشد، دانشکده علوم حدیث، دانشکده حقوق، ۱۳۹۱ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/9a9f17b329ab1a4454728fefeec2633d از اینجا ببینید]
عنوان دیگر مورد بحث واژه «حکم» است که نویسنده آن را مقول به تشکیک دانسته است که از اعتبار قانونگذار شروع می‌شود. (ص ۸۱)
#نقش عرف به عنوان یکی از منابع حقوق، حسن وکیلیان، کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ۱۳۷۸ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/d025c1b7c12035ee888883d7f3175cc8 از اینجا ببینید]
 
#گونه‌شناسی عرف در حقوق زوجین، وحیده عابدینی، کارشناسی ارشد، دانشگاه میبد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ۱۳۹۹ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/92db78be5c775b5b5a50a6e441ffb650 از اینجا ببینید]
واژه پر چالش این کتاب کلمه «مصلحت» است که علیدوست با توجه به پیچیدگی‌های این واژه، بر آن است که در تفسیر، تشخیص و اعمال و همچنین اسناد آن به شارع باید دیدگاه او در تفسیر انسان و هستی لحاظ شود! از این رو منظور از مصلحت از نگاه شارع در واقع همان «تحقق مقصود او» است. (ص۸۶) بر این اساس مصلحت قانون‌گذاری در اسلام با عنوان «مصلحت شرعی» تعبیر می‌شود که دارای اصول قابل تفسیر است. (ص۸۷)
#تأثیر عرف بر قوانین ایران در حوزه حقوق زنان و مبانی فقهی آن، حسن یدالله‌نژاد، کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری، دانشکده حقوق قضایی، ۱۳۹۸ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/d73ac4287778d9c5d240f3e9ac9ed374 از اینجا ببینید]
وی تجسد و عینیت مصالح شرعی را همان احکام شرعی می‌داند. (ص ۸۸)
#بررسی ملاکات تشخیص موضوعات احکام، سیدجعفر علوی، دکتری تخصصی (PhD)، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی شهید مطهری، ۱۳۸۹ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/2149b42cab500f869203e27893f78dcc از اینجا ببینید]
 
#نقش عرف درتعیین مورد معامله درحقوق ایران _ فقه امامیه وبیع بین‌المللی کالا، مهتاب مولائی، کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر قدس، دانشکده حقوق، ۱۳۹۵ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/776ce65a4ba16521d6074188a4c5ea84 از اینجا ببینید]
از منظر این کتاب مسئله مصلحت شرعی دارای اقسامی است که شامل مصلحت عام، خاص واخص می‌شود (ص۸۹) همچنین مصلحت شرعی را دارای ویژگی‌های می‌داند که مهم‌ترین آن طریق فهم و درک آن است که راه درک مصلحت شرعی اگر بر مبنای قرآن و سنت و عقل و اجماع باشد مورد پذیرش است. (ص ۹۲) ویژگی دیگر تقسیم کلان به مصالح قابل درک و غیرقابل درک است. دو ویژگی دیگر، دنیوی نبودن صرف و مادی محض نبودن مصلحت است. (ص ۹۳)
#نقش عرف در تبیین و اجرای احکام فقهی و حقوقی حوزه ی خانواده، حوریه نادمی، کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهرا (س)، ۱۳۹۸ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/206071689c8201a378d4748340488a0e از اینجا ببینید]
 
#تعارض عرف با سایر منابع تفسیر قرارداد، محبوبه ملکی‌فر، کارشناسی ارشد، دانشگاه گیلان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۳ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/1066d1e8bc06a9280de13215b4d15f06 از اینجا ببینید]
واژه مصلحت در فقه و در معانی منفعت، خیر و ضدفساد، نکته ای است که نویسنده کتاب به آن پرداخته است و بر آن است که این کلمه در فقه هم معنایی جز معنای لغوی و عرفی ندارد. (ص ۹۴)
#بررسی تعارض عرف با آیات و روایات فقهی و راه حل‌های آن‌ها، محمد علیزاده، کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد گچساران، ۱۳۹۷ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/a45133714fed9b40b7793f1eb6c7a355 از اینجا ببینید]
 
#قواعد عرفی و اثرات آن در حقوق مدنی ایران، پویا مسعودی نژاد، کارشناسی ارشد، مؤسسه آموزش عالی آفاق، دانشکده اقتصاد و علوم انسانی، ۱۳۹۹ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/f6b5db185e359968071c5eae6d60b659 از اینجا ببینید]
واژه منفعت که با مصلحت هم معنا و گاهی به جای آن بکار رفته است از نظر این کتاب از باب تفسیر لغت به مصداق شاخص آن است نه مصداق منحصر (ص ۹۷)
#بررسـی تطـور اندیشـه فقهی در فقه معاملات (متـاجر) در مقایسه دیدگاه‌های فقهی شیخ طوسی و شیخ انصاری، مهدی مرادی، دکتری تخصصی (PhD)، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی شهید مطهری، ۱۳۹۶ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/8f9550fbe4bb8d1e95fbac4a3df6b5ecاز اینجا ببینید]
 
#جایگاه بنای عقلاء در فقه و حقوق موضوعه، محمد ولی‌پوری، کارشناسی ارشد، دانشگاه قرآن و حدیث، پردیس تهران، ۱۳۹۴ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/0b43563c90c29f99e0184c2a8a109197 از اینجا ببینید]
واژه عدالت نیز از جمله واژگان مورد تبیین این اثر است که پس از تعریف لغوی و روایی، نویسنده توصیه می‌کند متکفلان استنباط احکام شرع باید این واژه را در چارچوب احکام شرع و مقاصد کلان شریعت تفسیری روشن کنند. (ص۹۸)
#مصادیق احسان و تسهیل در فقه جزایی اسلام با رویکرد به رویّه قضایی، طهورا نوروزی، کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، مجتمع دانشگاهی ولیعصر (عج) - دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۷ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/6fca3d8bed9a9bf42b2afdec3ef659a4 از اینجا ببینید]
 
#قاعده دگرگونی احکام به واسطه دگرگونی عادات با رویکردی به شواهد فقهی، سمیه ذوقی، کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ۱۳۹۳ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/2fd21b91d4a0c4935e09c45ab675a333 از اینجا ببینید]
کلمه دیگری که در ادامه مباحث این بخش تعریف شده است واژه مصالح مرسله است. این کتاب معنای لغوی و ترکیبی این دو را بدون ابهام دانسته که در قرون اولی اسلام اگر کاربردی داشته است به همان معنای لغوی بوده است اما این اصطلاح در فقه و اصول به معنای مصالحی است که از نصوص معتبر شرعی، دلیلی بر قبول یا رد آن وجود ندارد و از این جهت رها شده است. (ص ۱۰۲)
#نقش عرف (آداب و رسوم) در تفسیر قوانین کیفری؛ مطالعه مقایسه ای با قانون عراق، حسین علی دکمان، کارشناسی ارشد، جامعه المصطفی العالمیه، مؤسسه آموزش عالی علوم و معارف، ۱۳۹۷ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/c76ee75d24652f58dd3110061e8de4c4 از اینجا ببینید]
 
#نظریه شرط ضمنی در حقوق ایران و انگلستان، عیسی امیران بخشایشی، کارشناسی ارشد، مجتمع آموزش عالی قم، ۱۳۸۲ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/265c589eef08ddfdb2ed9c43c96fb6b2 از اینجا ببینید]
نویسنده با اشاره به عناوین دیگری همچون «سهله و سمحه»، «عسر و حرج»، «ضرر»، «اضطرار»، «ضرورت»، «حفظ و اخلال نظام»، به تبیین هر یک پرداخته است. سهله و سمحه به معنای سهل انگاری و رهایی نیست بلکه در تقابل با رهبانیت و زندگی گریزی است. (ص ۱۰۸) دو اصطلاح عسر و حرج نیز معنایی بیش از معنای لغوی تعبیر نشده است. (ص ۱۱۰) دربارهٔ کلمه ضرر نیز شارع مقدس اصطلاح ندارد و هر مفسری دیدگاه خود را دربارهٔ دارد. (ص۱۱۱) این واژه با دو اصطلاح عسر و حرج نسبت عموم و خصوص من وجه دارد. این نسبت و تفاوت باعث می‌شود تا مفاد قاعده عسر و حرج با قاعده ضرر هم متفاوت گردد. (ص ۱۱۲)
#جایگاه عرف در تبیین مصادیق تدلیس و آثار آن، هاجر لشگری، کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور استان تهران، مرکز پیام نور تهران، ۱۳۹۳ش.[https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/35006b4dd08d6860a0acac2f4e398c10از کتاب ببینید]
 
#‏ن‍ق‍ش ع‍رف در ف‍ق‍ه و ح‍ق‍وق اس‍لام‍ی، ملیحه ح‍م‍زه‌ل‍وئ‍ی‍ان، کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران، دانشکده الهیات، ۱۳۸۰ش.[https://dl.nlai.ir/UI/e3492eb5-b3b7-4554-b422-8dfc15ad0229/Catalogue.aspxاز اینجا ببینید]
واژه اضطرار نیز در ادبیات فقهی معنای خاصی به جز همان معنای لغوی وضع و تعریف نشده است (ص۱۱۷) در مفهوم‌شناسی این واژه باید به تفاوت آن مصلحت و عادت توجه داشت و نباید حکم اضطراری با حکمی که بر مبنای مصلحت یا عادت بیان شده یکی فرض شود. (ص ۱۲۰)
# پویایی اجتهاد و فقه و پاسخ به نیازها بر اساس زمان و مکان، معصومه عامری، کارشناسی‌ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ۱۳۸۴ش.[https://dl.nlai.ir/UI/5cc25b61-94a4-442a-852e-d16ccd1c2b7f/Catalogue.aspx از اینجا ببینید]
کلمه ضرورت در همه مفاهیم و معانی مرادف و هم معنای اضطرار است (ص۱۲۲) اما عنوان حفظ و اخلال نظام از منظر فقها معنایی به جز معنای عرفی ندارد. مقصود از نظام هم نظام نوع انسانی است نه نظام اسلامی (ص ۱۲۵)
 
علیدوست در ادامه به تبیین عناوین دیگری از جمله استصلاح، استحسان، قیاس، سد ذرایع و فتح ذرایع پرداخته است. استصلاح در برابر استفساد در اصطلاح فقهی به معنای استدلال و استنباط حکم بر اساس مصلحت است بدون اینکه دلیلی معین بر اعتبار یا رد آن در شریعت وجود داشته باشد. (ص ۱۲۸)
 
استحسان که در لغت به معنای نیکو شمردن است در متون فقهی و اصولی نیز از سوی استعمال کنندگان در معنای دیگری بکار نرفته است. این اصطلاح متمسک به نصی روشن چه به صورت عام یا خاص از قرآن یا حدیث نیست چنان‌که در استحسان اعتماد به قیاس و اجماع نیز نیست. (ص ۱۳۶)
 
قیاس واژه دیگری است که در میان صاحب نظران مورد بحث قرار دارد. تعریف اصطلاحی آن عبارت است از مقایسه موضوعی که ذکری از آن در دلیل نیامده با موضوع مذکور در دلیل و اثبات حکم موضوع مذکور برای موضوع غیرمذکور به جهت مشابهتی که بین این دو وجود دارد و به زعم قیاس کننده علت حکم همین مشابهت است. (ص ۱۳۹)
 
عنوان سد ذرایع و فتح ذرایع دو مفهوم ترکیبی دیگری است که بر اساس مدعای این کتاب از جهت لغوی و اصطلاح عرفی هیچ ابهامی ندارند. (ص ۱۴۱) اما در اصطلاح فقهی و اصولی به معنای بسته شدن همه راه‌های وصول به حرام و باز بودن همه راه‌های رسیدن به واجب است. (ص۱۴۲)
 
=== مبانی ===
علیدوست در ادامه به نزاع مورد اشاره دربارهٔ مسئله تبعیت یا عدم تبعیت احکام از مصالح و مفاسد واقعی پرداخته است. وی در ابتدا به اندیشه انکار تبعیت احکام از مصالح و مفاسد که منسوب به اشاعره است با ذکر ادله آنان اشاره می‌کند. (ص ۱۴۹) بخشی از ادله انکار به روایتهایی اشاره دارد که دلالت بر وجوب پرداخت سی شتر به ازاء قطع سه انگشت و بیست شتر در قطع چهار انگشت است با اینکه اقتضای تبعیت غیر از این است. (ص ۱۵۴)
 
در نقطه مقابل اندیشه انکار، اندیشه اثباتی تبعیت احکام از مصالح و مفاسد واقعی وجود دارد هر چند ممکن است آن مصالح و مفاسد قابل درک و فهم نباشند. (ص ۱۵۵)
 
در سومین دیدگاه، اندیشه تبعیت احکام از مصالح و مفاسد واقعی با تبعیت تشریع از مصلحت در جعل که نویسنده آن را اندیشه اعتدال معرفی کرده مورد بررسی قرار گرفته است! این اندیشه بر آن است که تشریع خداوند همزمان با سایر کارهای او نظیر همه افعال حکیمان تابع غرض و انگیزه است. اما باید توجه کرد که تأمین این مصلحت تنها به این نیست که خداوند به کارهایی که مصلحت ملزمه دارد امر و از کارهایی که مفسده حتمی دارد نهی کند بلکه گاه حتی تأمین مصلحت فوق در نفس تشریع و صرف امر یا نهی کردن است. (ص۱۵۹) نویسنده ضمن پذیرش این دیدگاه بر آن است که نباید بین مفاد قانون ملازمه با تبعیت مطلق احکام از مفاسد و مصالح واقعی خلط کرد. (ص۱۶۴)
 
یکی از دیگر از موضوعات مورد بحث مسئله امکان فهم مصالح و مفاسد مورد نظر شارع است که پس از بررسی رای مخالفان امکان و موافقان آن علیدوست ضمن پذیرش نظر موافقان امکان فهم مصالح و مفاسد مورد نظر شارع، بر آن است که استفاده از عقل در درک مناطی است که می‌تواند حکم شرعی را به دنبال آورد که با استفاده از عقل در درک مصالح و مفاسد عملی برای کشف حکم شرعی متفاوت است. (ص ۱۹۴)
 
این کتاب در ادامه در مسئله گستره شریعت با اشاره به اینکه عقل خود از اسناد معتبر است و درک آن می‌تواند سند حکم شرعی واقعی قرار بگیرد معتقد به شمول دامنه شریعت و انکار منطقة الفراغ است. (ص ۲۲۴)

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۲ نوامبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۰:۵۹

کتاب فقه و مصلحت نوشته ابوالقاسم علیدوست است. مصلحت به عنوان یکی از پایه های تعلیل حکم فقهی مطرح است.

معرفی و ساختار

کتاب فقه و مصلحت نوشته ابوالقاسم علیدوست دربارهٔ رابطه بین مصلحت و فقه است. وی در این کتاب بر مصلحت‌گرایی دین تأکید دارد و بر آن است که تشریع و شرایع الهی همگی دارای هدف خاص بوده‌اند.

کتاب فقه و مصلحت بر اساس یک مقدمه و سه بخش تدوین شده است. در مقدمه تبیین اصطلاح مصلحت در مذاهب فقهی و نگرش آنان در این باره پرداخته است. مفهوم‌شناسی موضوع فقه و مصلحت در فصل اول بخش اول با محورهای تعریف لغوی، مقاصد شریعت، علل الشرایع و حکم، تبیین مسئله مصلحت، منفعت، عدالت و مصالح مرسله، مسئله اضطرار و ضرورت، مباحث استصلاح، استحسان، قیاس، سد و فتح ذرایع تبیین شده است. در فصل دوم نیز عنوان مبانی، شامل مباحث تبعیت احکام شرع از مصالح و مفاسد، امکان فهم مصالح و مفاسدِ مورد نظر شارع مورد بحث قرار گرفته است. در قسمت پایانی بخش اول هجده عنوان حاشیه‌ای از جمله قانون «العالی لایفعل شیئا لاجل السافل»، روش صحیح کشف و فهم مقاصد شریعت، چیستی و مراحل حکم و… بررسی شده است.

در بخش دوم جایگاه مصلحت در کشف حکم و اجرای احکام مکشوف، شیوه و نهاد کشف مورد تحقیق قرار گرفته است که نویسنده در ابتدا با بیان آراء مذاهب فقهی اهل سنت و امامیه در تبیین موقعیت سندی مصلحت اشاره می‌کند. استصلاح در آرای فقیهان و مذاهب اهل سنت، ادله موافقان و مخالفان کارایی سندی استصلاح در مذاهب اهل سنت و موقعیت سندی مصلحت در عملیات استنباط و متون فقهی امامیه، مبانی اصولی امامیه در انکار کارایی سندی مصالح مرسله و… از جمله عناوین مورد بحث در این فصل از بخش دوم است.

در فصل دوم این بخش نیز به موضوع حضور مصلحت در تطبیق و اجرای احکام مکشوف، معیارها و مبانی کشف مصالح مورد نظر شارع پرداخته است. حواشی عناوین بخش دوم نیز به بیان تمثیلهایی از جمله نقد دو سخن به دلیل نادیده گرفتن مقاصد شریعت در اصدار فتوا، چند نمونه از اندیشه مقاصد بسند، لزوم توجه به همه مقاصد شارع در فهم نصوص، مصلحت مبدأ و مصلحت معیار و… اشاره شده است.

این کتاب در بخش سوم به بیان پرسش‌ها، شبهه‌ها و آسیب‌های مباحث فقه و مصلحت پرداخته است. فصل اول عناوینی که مورد بحث واقع شده‌اند عبارتند از کشاکش مصلحت با شریعت و قانون؛ مصلحت و حیل (تدابیر) شرعی، چیستی، بنیان، گستره و نقض حکم حکومی، بررسی اصل تشریع در آیات نازله، نصوص صادره و سیره معصومین علیهم السلام و حقیقه بودن قضایای شرعی، جایگاه تشکیلات و نهادهایی چون مجمع تشخیص مصلحت نظام در استباط احکام بر اساس مذاهب فقهی امامیه و اهل سنت.

در مسئله آسیب‌شناسی فقه و مصلحت، مباحث جمود، تقصیر و اشعریگری در فهم مصلحت از شریعت و در کاربرد مصلحت در استنباط؛ مصلحت گرایی افراطی و قدم نهادن در ورطه یوتیلیاریانیسم، ماکیاولیسم، بدعت، عرفی انگاری دین و در نهایت ترقیق شریعت یا حذف آن؛ نداشتن مبنا و منطقی بسامان در اخذ به مصلحت در استنباط؛ جلب نظر به مصلحت موقت و شکلی و غفلت از مصالح بنیادین، عدم توجه به لوازم و مقارنات یک استصلاح و یا به نتیجه چند استصلاح.

عناوین حواشی این بخش شامل چیستی شناسی توریه مطرح در شریعت، مذهب اقتصادی و علم اقتصادی در کلمات سیدمحمدباقر صدر، نشانه شناسی حکم الهی و حکم حاکم است.

مسائل

واژه‌شناسی

کتاب فقه و مصلحت در بخش مفهوم‌شناسی این دو واژه، شریعت به معنای خاص را همان احکام شرعی (ص ۶۵)، فقه را در اصطلاح به معنای مجموعه قضایای استنباط با روش اجتهادی و با استفاده از مستندات شناخته شده در نظام استنباط (ص۶۷) و مقاصد شریعت را همان اهداف کلان خداوند از تشریع مقررات اعتباری و عملی در دین اسلام بیان کرده است. (ص ۶۹) همچنین اهداف خرد را علل الشرایع نامیده است. (ص ۷۵)

از منظر این کتاب «علت حکم» موضوع واقعی حکم بوده و حکم دائر مدار آن است هر چند در ظاهر دلیل شرعی موضوع غیر از علت باشد. مثل نماز واجب که حکمت آن جلوگیری از فحشا و منکر بیان شده است. بر این اساس وجوب حکم است نماز موضوع و نهی از فحشا و منکر حکمت حکم ولی وجوب نماز دائر مدار آن نیست. (ص۷۶)

عنوان دیگر مورد بحث واژه «حکم» است که نویسنده آن را مقول به تشکیک دانسته است که از اعتبار قانونگذار شروع می‌شود. (ص ۸۱)

واژه پر چالش این کتاب کلمه «مصلحت» است که علیدوست با توجه به پیچیدگی‌های این واژه، بر آن است که در تفسیر، تشخیص و اعمال و همچنین اسناد آن به شارع باید دیدگاه او در تفسیر انسان و هستی لحاظ شود! از این رو منظور از مصلحت از نگاه شارع در واقع همان «تحقق مقصود او» است. (ص۸۶) بر این اساس مصلحت قانون‌گذاری در اسلام با عنوان «مصلحت شرعی» تعبیر می‌شود که دارای اصول قابل تفسیر است. (ص۸۷) وی تجسد و عینیت مصالح شرعی را همان احکام شرعی می‌داند. (ص ۸۸)

از منظر این کتاب مسئله مصلحت شرعی دارای اقسامی است که شامل مصلحت عام، خاص واخص می‌شود (ص۸۹) همچنین مصلحت شرعی را دارای ویژگی‌های می‌داند که مهم‌ترین آن طریق فهم و درک آن است که راه درک مصلحت شرعی اگر بر مبنای قرآن و سنت و عقل و اجماع باشد مورد پذیرش است. (ص ۹۲) ویژگی دیگر تقسیم کلان به مصالح قابل درک و غیرقابل درک است. دو ویژگی دیگر، دنیوی نبودن صرف و مادی محض نبودن مصلحت است. (ص ۹۳)

واژه مصلحت در فقه و در معانی منفعت، خیر و ضدفساد، نکته ای است که نویسنده کتاب به آن پرداخته است و بر آن است که این کلمه در فقه هم معنایی جز معنای لغوی و عرفی ندارد. (ص ۹۴)

واژه منفعت که با مصلحت هم معنا و گاهی به جای آن بکار رفته است از نظر این کتاب از باب تفسیر لغت به مصداق شاخص آن است نه مصداق منحصر (ص ۹۷)

واژه عدالت نیز از جمله واژگان مورد تبیین این اثر است که پس از تعریف لغوی و روایی، نویسنده توصیه می‌کند متکفلان استنباط احکام شرع باید این واژه را در چارچوب احکام شرع و مقاصد کلان شریعت تفسیری روشن کنند. (ص۹۸)

کلمه دیگری که در ادامه مباحث این بخش تعریف شده است واژه مصالح مرسله است. این کتاب معنای لغوی و ترکیبی این دو را بدون ابهام دانسته که در قرون اولی اسلام اگر کاربردی داشته است به همان معنای لغوی بوده است اما این اصطلاح در فقه و اصول به معنای مصالحی است که از نصوص معتبر شرعی، دلیلی بر قبول یا رد آن وجود ندارد و از این جهت رها شده است. (ص ۱۰۲)

نویسنده با اشاره به عناوین دیگری همچون «سهله و سمحه»، «عسر و حرج»، «ضرر»، «اضطرار»، «ضرورت»، «حفظ و اخلال نظام»، به تبیین هر یک پرداخته است. سهله و سمحه به معنای سهل انگاری و رهایی نیست بلکه در تقابل با رهبانیت و زندگی گریزی است. (ص ۱۰۸) دو اصطلاح عسر و حرج نیز معنایی بیش از معنای لغوی تعبیر نشده است. (ص ۱۱۰) دربارهٔ کلمه ضرر نیز شارع مقدس اصطلاح ندارد و هر مفسری دیدگاه خود را دربارهٔ دارد. (ص۱۱۱) این واژه با دو اصطلاح عسر و حرج نسبت عموم و خصوص من وجه دارد. این نسبت و تفاوت باعث می‌شود تا مفاد قاعده عسر و حرج با قاعده ضرر هم متفاوت گردد. (ص ۱۱۲)

واژه اضطرار نیز در ادبیات فقهی معنای خاصی به جز همان معنای لغوی وضع و تعریف نشده است (ص۱۱۷) در مفهوم‌شناسی این واژه باید به تفاوت آن مصلحت و عادت توجه داشت و نباید حکم اضطراری با حکمی که بر مبنای مصلحت یا عادت بیان شده یکی فرض شود. (ص ۱۲۰) کلمه ضرورت در همه مفاهیم و معانی مرادف و هم معنای اضطرار است (ص۱۲۲) اما عنوان حفظ و اخلال نظام از منظر فقها معنایی به جز معنای عرفی ندارد. مقصود از نظام هم نظام نوع انسانی است نه نظام اسلامی (ص ۱۲۵)

علیدوست در ادامه به تبیین عناوین دیگری از جمله استصلاح، استحسان، قیاس، سد ذرایع و فتح ذرایع پرداخته است. استصلاح در برابر استفساد در اصطلاح فقهی به معنای استدلال و استنباط حکم بر اساس مصلحت است بدون اینکه دلیلی معین بر اعتبار یا رد آن در شریعت وجود داشته باشد. (ص ۱۲۸)

استحسان که در لغت به معنای نیکو شمردن است در متون فقهی و اصولی نیز از سوی استعمال کنندگان در معنای دیگری بکار نرفته است. این اصطلاح متمسک به نصی روشن چه به صورت عام یا خاص از قرآن یا حدیث نیست چنان‌که در استحسان اعتماد به قیاس و اجماع نیز نیست. (ص ۱۳۶)

قیاس واژه دیگری است که در میان صاحب نظران مورد بحث قرار دارد. تعریف اصطلاحی آن عبارت است از مقایسه موضوعی که ذکری از آن در دلیل نیامده با موضوع مذکور در دلیل و اثبات حکم موضوع مذکور برای موضوع غیرمذکور به جهت مشابهتی که بین این دو وجود دارد و به زعم قیاس کننده علت حکم همین مشابهت است. (ص ۱۳۹)

عنوان سد ذرایع و فتح ذرایع دو مفهوم ترکیبی دیگری است که بر اساس مدعای این کتاب از جهت لغوی و اصطلاح عرفی هیچ ابهامی ندارند. (ص ۱۴۱) اما در اصطلاح فقهی و اصولی به معنای بسته شدن همه راه‌های وصول به حرام و باز بودن همه راه‌های رسیدن به واجب است. (ص۱۴۲)

مبانی

علیدوست در ادامه به نزاع مورد اشاره دربارهٔ مسئله تبعیت یا عدم تبعیت احکام از مصالح و مفاسد واقعی پرداخته است. وی در ابتدا به اندیشه انکار تبعیت احکام از مصالح و مفاسد که منسوب به اشاعره است با ذکر ادله آنان اشاره می‌کند. (ص ۱۴۹) بخشی از ادله انکار به روایتهایی اشاره دارد که دلالت بر وجوب پرداخت سی شتر به ازاء قطع سه انگشت و بیست شتر در قطع چهار انگشت است با اینکه اقتضای تبعیت غیر از این است. (ص ۱۵۴)

در نقطه مقابل اندیشه انکار، اندیشه اثباتی تبعیت احکام از مصالح و مفاسد واقعی وجود دارد هر چند ممکن است آن مصالح و مفاسد قابل درک و فهم نباشند. (ص ۱۵۵)

در سومین دیدگاه، اندیشه تبعیت احکام از مصالح و مفاسد واقعی با تبعیت تشریع از مصلحت در جعل که نویسنده آن را اندیشه اعتدال معرفی کرده مورد بررسی قرار گرفته است! این اندیشه بر آن است که تشریع خداوند همزمان با سایر کارهای او نظیر همه افعال حکیمان تابع غرض و انگیزه است. اما باید توجه کرد که تأمین این مصلحت تنها به این نیست که خداوند به کارهایی که مصلحت ملزمه دارد امر و از کارهایی که مفسده حتمی دارد نهی کند بلکه گاه حتی تأمین مصلحت فوق در نفس تشریع و صرف امر یا نهی کردن است. (ص۱۵۹) نویسنده ضمن پذیرش این دیدگاه بر آن است که نباید بین مفاد قانون ملازمه با تبعیت مطلق احکام از مفاسد و مصالح واقعی خلط کرد. (ص۱۶۴)

یکی از دیگر از موضوعات مورد بحث مسئله امکان فهم مصالح و مفاسد مورد نظر شارع است که پس از بررسی رای مخالفان امکان و موافقان آن علیدوست ضمن پذیرش نظر موافقان امکان فهم مصالح و مفاسد مورد نظر شارع، بر آن است که استفاده از عقل در درک مناطی است که می‌تواند حکم شرعی را به دنبال آورد که با استفاده از عقل در درک مصالح و مفاسد عملی برای کشف حکم شرعی متفاوت است. (ص ۱۹۴)

این کتاب در ادامه در مسئله گستره شریعت با اشاره به اینکه عقل خود از اسناد معتبر است و درک آن می‌تواند سند حکم شرعی واقعی قرار بگیرد معتقد به شمول دامنه شریعت و انکار منطقة الفراغ است. (ص ۲۲۴)