هیئت منصفه (منابع مطالعاتی)
هیئت منصفه از نهادهای حقوقی که به دنبال مشارکت مردم در فرآیند دادرسی است. هدف از تشکیل نهاد هیئت منصفه، دموکراتیزه کردن فرآیند دادرسی، تضمین استقلال و بی‌طرفی نهاد رسیدگی‌کننده و عادلانه و منصفانه کردن قضاوت است. نهاد هیئت منصفه اگرچه قدمتی طولانی در حقوق غرب دارد؛ ولی در حقوق ایران نهادی نوین محسوب می‌شود. این نهاد در حقوق ایران بیشتر در جرایم سیاسی و مطبوعاتی مورد توجه قرار گرفته است.
انتخاب مردمی اعضای هیات منصفه، توجه قاضی به رای آنها، تخصص قضایی نداشتن اعضای هیئت منصفه و دخالت نکردن اعضای این هیات در قضاوت، از جمله شروطی است که باید رعایت گردد.
به گفته برخی پژوهشگران فقهی، به دلیل جدید بودن نهاد هیئت منصفه در حقوق ایران و روشن نشدن مبانی فقهی‌اش، این نهاد هنوز جایگاه واقعی خود را بازنیافته است؛ به‌همین‌دلیل چند پرسش اصلی پیش روی فقیهان درباره [جایگاه و حدود مسئولیت هیئت منصفه مطرح می‌شود که پاسخ به آنها در تبیین جایگاه این نهاد موثر است. این پرسش‌ها از این قرار است: ماهیت نهاد هیئت منصفه با توجه به خاستگاه غربی آن چقدر با مبانی حقوق اسلامی سازگار است؟ با چه مبنای شرعی می‌توان به توجیه مشروعیت چنین نهادی پرداخت؟ نهاد رسیدگی‌کننده به دعوای حقوقی تا چه حد ملزم به تبعیت از رأی هیئت منصفه به‌ویژه در جرائم مطبوعاتی است؟ در موارد تعارض رأی قاضی با رأی هیئت منصفه، این نهاد چقدر دارای اختیار است؟ این نهاد تا چه حد می‌تواند بر قضاوت عادلانه تأثیر داشته باشد؟
منابع زیر برای پاسخ به این پرسش‌ها جمع‌آوری شده است.
کتاب‌ها
فارسی
- دادرسی مشارکتی: هیات منصفه از نظر تا عمل با نگاهی به اصل ۱۶۸ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، سید مصطفی شریعتی، مشهد، نشر ضریح آفتاب، ۱۴۰۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- جایگاه هیات منصفه در دادرسی جرائم مطبوعاتی، امیر نوایی لواسانی، تهران، ندای کارآفرین، ۱۳۹۷ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- آشنایی با نهاد هیأت منصفه وظایف و اختیارات آن، معاونت آموزش قوه قضائیه، تهران، ناشر شرکت انتشارات کیهان، ۱۳۸۹ش.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- هیأت منصفه ( مطالعه تطبیقی)، نورمحمد صبری، تهران، نشر میزان،۱۳۸۵ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
مقاله‌ها
فارسی
- تحلیل الزام آور بودن یا نبودن تبعیت از رای هیات منصفه در رسیدگی به جرایم مطبوعاتی، محمدرضا حکاک‌زاده و سمیه رحیم‌نیا، فصلنامه مطالعات علوم سیاسی، حقوق و فقه، دوره ۹، شماره ۳، ۱۴۰۲ش. مقاله را از اینجا ببینید
- مطالعه تطبیقی هیأت منصفه در حقوق ایران و انگلیس در پرتو نظریه جریان‌های چندگانه، محمدخلیل صالحی و محمدعلی حاجی ده‌آبادی و محمدرضا اسدی، فصلنامه پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، شماره ۳۷، ۱۴۰۲ش. مقاله را از اینجا ببینید
- نقش هیئت منصفه در تضمین دادرسی منصفانه، فاطمه نوری رومنان و هیبت‌الله نژندی منش و صادق اسماعیلی، فصلنامه دانش انتظامی سمنان، شماره ۴۳، ۱۴۰۱ش. مقاله را از اینجا ببینید
- نهاد ناظر، برآیند بهبود یافته هیأت منصفه در ساختار قضای اسلامی، سید حسن داودالموسوی و سید محمدحسن طاهایی، فصلنامه مطالعات فقه و حقوق اسلامی، شماره ۲۵، ۱۴۰۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- تبعیت دادگاه رسیدگی‌کننده به جرایم مطبوعاتی از نظر هیئت منصفه، میثم تارم و فرزانه مددی زاده، فصلنامه حقوق و فقه تربیت و کودک، شماره ۵، ۱۴۰۰ش. مقاله را از اینجا ببینید
- بررسی تطبیقی حدود و اختیارات هیأت منصفه در حقوق ایران و انگلستان، حسن نورمحمدی و وحید بازوند، مجموعه مقالات چهارمین کنفرانس بین‌المللی و ملی مطالعات مدیریت، حسابداری و حقوق، ۱۴۰۰ش. مقاله را از اینجا ببینید
- بررسی حقوقی هیات منصفه در نظام اسلامی، احمد عمادی و علی دیندارلو و محمدمهدی عمادی، مجموعه مقالات سومین کنفرانس بین‌المللی و ملی مطالعات مدیریت، حسابداری و حقوق، ۱۳۹۹ش. مقاله را از اینجا ببینید
- مطالعۀ تطبیقی جایگاه هیأت منصفه در حقوق ایران و سایر کشورها، علی مشهدی و اسماعیل انصاری و مجید قورچی بیگی، فصلنامه اطلاع‌رسانی حقوقی، بی‌تا. مقاله را از اینجا ببینید
- کارکردها و قلمرو مشارکت مردم و سازمان‌های مردم نهاد در فرایند دادرسی کیفری با نگاهی به فقه امامیه، روزبه اصغری، حسن حاجی‌تبار فیروزجائی، ابوالحسن شاکری، فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، شماره ۶۶، زمستان ۱۴۰۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- نارسائی‌های تقنینی هیات منصفه‌ی کارآمد در نظام حقوقی ایران، محسن شریفی، فصلنامه مجلس و راهبرد، شماره ۱۰۰، ۱۳۹۸ش. مقاله را از اینجا ببینید
- هیئت منصفه در دعاوی حقوقی، ناهید صفری و پرویز دهقانی، فصلنامه مطالعات تطبیقی حقوق معاصر، شماره ۱۸، ۱۳۹۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- هیات منصفه ایرانی؛ از هندسه اقتباس در مشروطیت تا هنر استحاله در جمهوری اسلامی، قدرت‌الله رحمانی، فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، شماره ۶۲، ۱۳۹۸ش.مقاله را از اینجا ببینید
- بررسی نقش هیئت منصفه در محاکمات و جرایم مطبوعاتی، وحید پورزین‌العابدین، ماهنامه دادرسی، شماره ۱۱۰، ۱۳۹۴ش. مقاله را از اینجا ببینید
- سیر تطور جایگاه حقوقی ـ فرهنگی هیئت منصفه در جرائم مطبوعاتی در حقوق ایران، زهرا علیبخشی و بهزاد رضوی‌فرد، فصلنامه مطالعات فرهنگ ارتباطات، شماره ۴۸، ۱۳۹۰ش. مقاله را از اینجا ببینید
- ماهیت و نقش هیات منصفه در نظام عدالت کیفری ایران از ظهور تا افول، باقر شاملو، فصلنامه تحقیقات حقوقی، ضمیمه شماره ۵۶، ۱۳۹۰ش. مقاله را از اینجا ببینید
- ارزیابی اظهارنظر هیات منصفه، ابوالحسن شاکری و داوود کرمی گل‌باغی، دوفصلنامه مطالعات حقوقی، دوره ۲، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۳۸۹ش. مقاله را اینجا ببینید.
- جایگاه هیات منصفه در حقوق ایران (با نگاهی به مبانی فقهی آن)، اسماعیل آقابابایی بنی، دوفصلنامه حقوق تطبیقی، دوره ۹، شماره ۳۷، ۱۳۸۲ش. مقاله را اینجا ببینید.
- قضاوت شورایی و هیات منصفه در سیستم حقوقی اسلام، سید محمد موسوی بجنوردی، نشریه حضور، شماره ۳۸، سال ۱۳۸۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- هیأت منصفه و مبنای آن در حقوق اسلام، غلامرضا پیوندی، رواق اندیشه، شماره ۲، مرداد و شهریور ۱۳۸۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- جایگاه هیات منصفه در حقوق ایران، غلامحسین الهام، دوماهنامه معرفت، شماره ۳۶، ۱۳۷۹ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
عربی
- نظام هيئة المحلّفين: الجذور التاريخية والإسلامية، الطبيعة القانونية، والتطبيقات المعاصرة في بريطانيا والولايات المتحدة الأمريكية، أحمد سليمان العتيبي، مجلة کلیة القانون الکویتیة العالمیة، سال ۱۰، شماره ۱۱، ۲۰۲۱م. مقاله را از اینجا ببینید
- نظام المحلفین الشعبین فی تشکیلة محکمة الجنایات بین التأیید والمعارضة، مصطفی بن جلول و الطيب قديري، المجلة الأکادیمیة للبحوث القانونیة والسیاسیة (الجزائر)، جلد۴، شماره۱، ۲۰۲۰م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
پایان‌نامه‌ها
فارسی
- بررسی نقش هیأت منصفه در جرایم مطبوعاتی (با مقایسه تطبیقی با حقوق فرانسه)، نعمت‌الله جباری، کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق و معارف اسلامی، دانشگاه امام صادق علیه السلام، ۱۳۸۱ش. پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- استقلال قضات در نظام کیفری ایران، مجتبی دانش، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه قم، ۱۳۸۲ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بررسی جایگاه هیئت منصفه در حقوق ایران، علی مرادفر، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه مازندران، ۱۳۸۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- تحلیل مبانی فقهی و حقوقی هیئت منصفه، علی نوریان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق، دانشگاه تهران، ۱۳۷۹ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
عربی
- نظام المحلفین دراسة مقارنة، ممدوح محمد السید فاید بدر، رساله دکتری، کلیة الحقوق، جامعة عین شمس، ۲۰۰۳م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
سایر منابع
- هیئت منصفه در نظام قضایی ایران، حسن رحیمی، یادداشت مندرج در سایت تابناک، تاریخ درج ۱۰ مهر ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۳ش. یادداشت را از اینجا بخوانید
- نظام المحلفين والفرق بين هيئة المحلفين والقاضي، یادداشت اینترنتی، مندرج در سایت law-house، تاریخ درج ۲۳ نوامبر ۲۰۲۳م، تاریخ بازدید ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش. یادداشت را از اینجا ببینید
- شهید بهشتی، هیئت منصفه را برخلاف اسلام نمی‌دانست؛ بررسی شیوه رسیدگی به جرایم مطبوعاتی در گفتگو با قاضی شهرابی، مصاحبه شونده: حسین شهرابی فراهانی، شهر قانون، شماره ۱۴، تابستان ۱۳۹۴ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- هاشم‌زاده هریسی: هیئت منصفه برای نخستین بار در فقه مطرح شده است، نشست «جایگاه هیات منصفه در حقوق اسلام»، انتشار: ۸ آبان ۱۳۹۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- نشست‌های علمی مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، ۱۳۹۰. (جلد ۷، بخش اول)
- بررسی جایگاه یک نهاد نیمه‌قضایی در نظام حقوقی ایران رای هیات منصفه نظر مشورتی یا قاطع دعوا؟ کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر