فقه معاصر:پیش‌نویس اهدای تخمک

اهدای تخمک یکی از روشهای موثر باروری مصنوعی برای زنان فاقد تخمک مناسب تلقیح است. در این روش تخمک یک زن به بدن زن دیگر انتقال داده می‌شود. برخی فقیهان این کار را مشروط به نبودن مقدمات حرام، جایز می‌دانند و برخی دیگر چون را مخالف حکم لزوم حفظ فرج دانسته‌اند حکم به حرمت آن کرده‌اند و گروه سومی از فقیهان شیعه فقط در صورتی آن را جایز می‌دانند که تخمک یکی از دو همسر مرد به همسر دیگرش تزریق شود و مقدمات حرام نیز در بین نباشد.

طرح مسئله

باروری مصنوعی

تزریق خارج رحمی

تزریق داخل رحمی

رحم جایگزین

کودکان آزمایشگاهی

اهدای تخمک

اسپرم بیگانه

اسپرم زوج

اسپرم بیگانه

اسپرم زوج

پس از مرگ

در حیات مرد

پس از مرگ زوج

در حیات زوج

در برخی موارد به علل وجود مشکلاتی زن، دارای تخمک مناسب برای فرآیند تلقیح نمی‌باشد ،بدین صورت که یا زن اصلا قادر به تخمک گذاری نیست یا تخمک‌های زن ضعیف است عواملی همچون یائسگی زودرس، سن بالا، فقدان تخمدان، نارسایی زودرس تخمدان، شیمی درمانی یا پرتودرمانی و تخمدان‌های نابالغ در این رابطه موثر به نظر می‌رسند .، در این صورت زن نیازمند تخمک اهدایی از سوی داوطلب آن می‌باشد. عملیات تهیه تخمک، با هدایت دید سونوگرافی و از طریق واژن توسط پزشک متخصص می‌پذیرد، بدین صورت که در زمان تخمک‌گذاری زن یک سوزن مخصوص و استریل را از ناحیه مهبل وارد حفره شکم و تخمدان می‌کنند. تا تخمک‌های مناسب را اخذ نمایند و سپس آن را در آزمایشگاه در شرایط خاص نگهداری می‌کنند و بعد طی فرآیند خاصی آن را به رحم زن نیازمند تخمک تزریق می‌نمایند تا زمینه برای تلقیح اسپرم و تخمک در رحم زن و تشکیل جنین و تولد فرزند فراهم شود .راه دیگر استفاده از تخمک اهدایی تلقیح مصنوعی به روش خارج رحمی است بدین صورت که اسپرم شوهر با تخمک اهدایی در خارج از رحم و محیط آزمایشگاهی تلقیح یافته و سپس سلول تلقیح یافته به رحم زن منتقل گردد . تاریخچه اولین نوزاد متولد از راه اهدای تخمک در جهان به سال ۱۹۸۴م و در کشور عزیزمان ایران به سال ۱۳۷۳ش برمی‌گردد. آرای فقها در رابطه با حکم شرعی اهدای تخمک : در این صورت در مجموع سه احتمال بلکه سه نظریه وجود دارد:

جواز اهدای تخمک

نظریه اول : جواز اهدای تخمک در موارد تلقیح مصنوعی ، فقهایی هچون مرحوم آیت الله تبریزی، آیت الله سیستانی، آیت‌الله خامنه‌ای قائل به این نظریه شده‌اند. البته در این عملیات باید از مقدمات حرام همچون نظر و لمس حرام اجتناب شود یا عروض عناوین ثانویه همچون اضطرار و عسر و حرج موجب جواز این مقدمات حرام شود .

برای نظریه اول که جوازاهدای تخمک اجنبیه باشد به وجوهی استدلال شده است :

۱.اصاله الجواز والاباحه ،استاد شوپایی جویباری در تقریب این مدعا می‌گوید : بعد فقدان دلیل صریح بر حرمت اهدای تخمک ،مجتهد در صورت شک به اصل عملی اباحه و برائت رجوع می‌کند چون ادله حرمت در بحث تلقیح مصنوعی یا روایات حرمت افراغ منی در رحم زن اجنبی بود مانند صحیحه علی بن سالم که آن روایت ظهور در افراغ منی داشت و نمی‌توان ازالغاء خصوصیت نمود .و یا دلیل آیات حفظ فرج بود که این آیات نیز مفادش این است که زن مسلمان باید فرجش را از افعال مرتبط با فرج مثل استیلاد حفظ کند مگر آنچه که مربوط به همسر خودش است، منتها اختصاص به زوج در مقابل افراد دیگری است که بخواهند جای زوج را بگیرند به این که اسپرم و منی از غیر شوهر بخواهد به رحم زن وارد شود، نه اینکه در طریق استیلاد امر دیگری مثل تخمک زن یا دارو و... وارد رحم نکنند.

و در این صورت زن رحم خود را از غیر همسر حفظ نموده است و فقط اسپرم همسر خود را قبول کرده است و اسپرم اجنبی را وارد رحم خود نکرده است لذا عنوان حفظ فرج بر او صادق است، و اخذ تخمک از زن دیگر همانند ریختن دارو در رحم است که از آیه حرمت آن استفاده نمی‌شود.

۲.قاعده نفی عسر و حرج ،استاد ابوالقاسم گرجی در کتاب بررسی تطبیقی حقوق خانواده می‌نویسد (به استناد قاعده نفی حرج هرگاه ادامه زندگی فردی یا اجتماعی زن و شوهر نابارور به واسطه نداشتن فرزند دچار سختی و عسر و حرج شود ،می توان برای از بین بردن چنین وضعیتی آنان را با استفاده از تخمک اهدایی بارور نمود.

حرمت اهدای تخمک

نظریه دوم : حرمت اهدای تخمک، فقهایی همچون آیات وحید خراسانی، فیاض، فاضل لنکرانی و منتظری قائل به این نظریه شده‌اند .

برای نظریه دوم که حرمت اهدای تخمک باشد به وجوهی استدلال شده است :

۱.در کلمات سدیده استاد شیخ محمد مومن برای حرمت به این وجه تمسک شده که متفاهم عرفی و مستفاد از روایات حرمت افراغ منی درحم زن اجنبیه اینست که آنچه در حقیقت مبغوض شارع است این است که تلقیح بین مرد و زن اجنبی واقع نشود، یعنی علاوه بر حرمت زنا، یکی از محرمات در شریعت اسلامی استیلاد و تولد فرزند بین دو نفر اجنبی می‌باشد. و در این صورت نیز چون تخمک از آنِ زن اجنبی است در حقیقت تشکیل فرزند از مرد و زن اجنبی می‌شود و این از مستنکرات و مقبوحات در شریعت است و ارتکاز متشرعه آن را قبول نمی‌کند.لذا اهدای تخمک اجنبیه حرام است.

۲. در کتاب وسائل الانجاب الصناعیه استاد سید محمدرضا سیستانی یکی از وجوه حرمت را تمسک به آیه شریفه «وَ الَّذينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ ، إِلَّا عَلى أَزْواجِهِمْ» (المؤمنون/ ۵ ـ ۷) دانسته‌اند به این بیان که آیه شریفه دلالت دارد که وظیفه مرد مسلمان حفظ فرج از غیر همسر خود و وظیفه زن مسلمان هم حفظ فرج از غیر شوهر خود است. لذا زن مسلمان باید فرج خود را از کلیۀ ارتباطات با غیر شوهر خود حفظ نماید. لذا نباید رحم خود را برای استیلاد، محل ورود تخمک زن اجنبی قرار بدهد و اخذ تخمک از زن اجنبی منافات با حفظ فرج دارد و در صورت اخذ تخمک از اجنبی حفظ فرج بر این زن صادق نخواهد بود.

جواز فقط درباره تخمک همسر دیگر مرد

نظریه سوم : تفصیل بین موردی که زن صاحب تخمک همسر دیگر مرد صاحب اسپرم باشد (چه دائم و چه موقت ) که در این صورت جایز است یا اینکه اجنبی باشد که در این صورت حرام است. آیات مکارم شیرازی و سبحانی به این نظریه تصریح کرده‌اند. البته در صورت جواز نیز باید از مقدمات حرام اجتناب شود .

با توجه به ادله نظریه اول و دوم وجه تفصیل در نظریه سوم نیز روشن شد و آن اینکه در استفاده از تخمک اهدایی همسر دیگر صاحب اسپرم وجوه حرمت از جمله تولد فرزند از غیر مسیر علقه زوجیت نخواهد آمد ،لذا اخذ تخمک از همسر دیگر شوهر جایز می‌باشد و اگر تخمک اهدایی از زن اجنبیه باشد این عملیات بخاطر وجوه متقدمه حرمت جایز نمی‌باشد.

منابع

• تبریزی، جواد، استفتائات جدید، چاپ اول، قم، دار الصدیقة الشهیدة، [بی تا].
• خامنه‌ای، سید علی، پایگاه اطلاع رسانی: www.khamenei.ir
• سبحانی، جعفر، پایگاه اطلاع رسانی www.tohid.ir
• سیستانی، سید علی، پایگاه اطلاع رسانی www.sistani.org
• سیستانی، سید محمد رضا، وسائل الانجاب الصناعیة، چاپ اول، بیروت، دار المؤرخ العربی، ۲۰۰۴م.
• شوپایی جویباری، حسین، تقریرات درس خارج فقه (مسائل مستحدثه)، مخطوط، قم، ۱۳۹۲ش.
• فاضل لنکرانی، محمد، احکام پزشکان و بیماران، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار:، [بی تا]
• فیاض، محمداسحاق، پایگاه اطلاع رسانی www.alfayadh.org
• گرجی ،ابوالقاسم ،بررسی تطبیقی حقوق خانواده ،تهران ،دانشگاه تهران ،۱۳۹۳
• مرتضوی، سید محسن، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، چاپ اول، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۵ ش.
• مرکز ناباروری حضرت مریم : www.ivfsari.com
• مکارم شیرازی، ناصر، پایگاه اطلاع رسانی www.makarem.ir
• منتظری، حسینعلی، استفتائات، تهران، نشر سایه، ۱۳۸۵ش.
• مؤمن قمی، محمد، کلمات سدیدة فی مسائل جدیدة، قم، موسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق.
• وحید خراسانی، حسین، پایگاه اطلاع رسانی: http://wahidkhorasani.com