محمدابراهیم جناتی شاهرودی
محمدابراهیم جناتی شاهرودی از فقیهان نوگرا که استنباط فقهی را با تکیه بر بررسی ملاکات احکام در مسائل اجتماعی و حکومتی سامان می‌دهد و بر همین اساس فتاوایی غیرمشهور و شاذ از جمله طهارت ذاتی انسان و جواز تصدی منصب قضاوت توسط زنان دارد. کتاب روش‌های كلى استنباط در فقه از نظر فقهاى اسلامى و فقه و زمان، از جمله آثار وی و بیانگر اندیشه‌های فقهی و اصولی او است. جناتی در موضوعاتی از جمله اجتهاد مطلوب، سن بلوغ دختران، موسیقی، حجاب، موقعیت زنان از نگاه مبانی اجتهادی، و همچنین ارتداد، نظریه‌پردازی کرده است.
جناتی همچنین مطالعات و پژوهش‌هایی در زمینه فقه مقارن داشته و در همايش‌ها و كنگره‌های بین‌المللی نیز حضور یافته و نظریات خود درباره اجتهاد پویا، شیوه استنباط، و توانمندی اسلام در حل بحران‌ها را در مجلات فارسی و عربی، از جمله صوت الاسلام و کیهان اندیشه منتشر کرده است.
جایگاه و اهمیت
محمدابراهیم جناتی از جمله فقیهانی است که با رویکردی متفاوت از فقیهان سنتی، درصدد پاسخگو ساختن فقه شیعه در برابر چالش‌های معاصر است. وی در این راستا، علاوه بر التزام به ضوابط و قواعد مسلم و مشهور فقاهتی و اجتهادی، بر چند اصل تأکید دارد: اهتمام به قرآن در استنباطهای فقهی و حقوقی، توجه به واقعیتهای زندگی، مراجعه مجدد به منابع و مصادر، تفکیک میان احکام موقت و دائمی، کشف مقاصد و علل احکام در غیرعبادات.[۱]
جناتی همچنین با حضور در همایش‌های و کنگره‌های بین‌المللی، به بیان دیدگاه‌های خود درباره فقه مقارن پرداخته و علاوه بر آن، مصاحبه‌هایی با وی در مجلات و نشریات مختلف انتشار یافته است؛ از جمله مجلات ایران، پاكستان، هند، فرانسه، انگلستان و آمريكا. در همین زمینه وی در همایش جایگاه عقل در متون مقدس در دانشگاه بيرمنگام، همایش شناخت شیعه در گذشته و امروز در دانشگاه استانبول، همايش فقه تطبيقى و شيوه‌های اجتهادى در دانشگاه دمشق و نیز همایش بحث‌های اسلامی در قماطيه لبنان شرکت نموده و به ایراد سخنرانی و قرائت مقاله پرداخته است.[۲]
زندگی، تحصیل و اجتهاد
محمدابراهيم جناتى، در سال ١٣١١ش در سمنان متولد شد. پس از دوره‌ای تحصیل در مشهد به قم رفت و در درس خارج فقه سید حسین طباطبایی بروجردى، زعیم حوزه علمیه قم، و درس خارج اصول فقه امام خمينى(ره) حضور می‌یافت. جناتی سپس به نجف رفت و ۲۵ سال در مجلس درس سید عبدالهادی شيرازى، سید محسن حكيم، شیخ حسین حلى، سید باقر زنجانى، سید محمود شاهرودى و سید ابوالقاسم خويى شرکت می‌نمود.[۳] وی علاوه بر تحصیل علوم دینی، در طول یازده سال به تدریس دروس سطح عالی حوزه پرداخت و همچنین در آخرین سال‌های اقامت خود در نجف، درس خارج اصول فقه را در مدرسه بزرگ آخوند خراسانی برپا می‌کرد.[۴]
محمدابراهیم جناتی از سید محمود شاهرودی اجازه اجتهاد دریافت کرد؛ این اجازه در مقدمه جلد اول کتاب حج، تقریرات درس خارج فقه حج سید محمود شاهرودی ذکر شده است. جناتی پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ به ايران بازگشت، ساکن قم شد و همچنان به کار تدریس و تألیف کتب و مقالات علمی اشتغال دارد.[۵] وی هم‌اکنون از فقیهان و مراجع تقلید شیعه و عضو فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران است.
آثار
آثار نوشتاری محمدابراهیم جناتی در دو حوزه تألیف کتاب و فعالیت‌های مطبوعاتی بوده است.
تألیف
جناتی در آثار تألیفی خود، توجهی ویژه به موضوع اجتهاد مطلوب داشته و بر نقش تحولات زمانی، مکانی و عرفی بر تحول اجتهاد تأکید می‌ورزد.[۶] کتاب‌های «روش‌های كلى استنباط در فقه از نظر فقهاى اسلامى»، «النفحات العلميه فى اصول الفقه الامامية» و «سیر تطور فقه اجتهادی در بستر زمان» از آثار وی درباره اصول فقه است. وی همچنین در دو کتاب «ادوار اجتهاد از ديدگاه مذاهب اسلامی» و «ادوار فقه و کیفیت بیان آن» به ادوار و تطورات دانش فقه و اصول فقه پرداخته است.[۷]
همچنین کتاب «فقه و زمان»، مشتمل بر مقالات «سن بلوغ دختران»، «موسیقی»، «حجاب»، «موقعیت زنان از نگاه مبانی اجتهادی»، «اجتهاد مطلوب»، «ارتداد از دیدگاه مذاهب اسلام» و «طهارت ذبایح اهل کتاب» و «طهارت ذاتی انسان»، از دیگر تألیفات محمدابراهیم جناتی است. وی مطالعاتی در زمینه فقه مقارن به عمل آورده و به بررسی تطبیقی فقه، اصول، علوم حديث و علوم قرآن، از ديدگاه ۲۲ مذهب[۸] پرداخته که آثاری از وی در همین باره انتشار یافته است؛ از جمله کتاب‌های منابع اجتهاد، ادوار اجتهاد و ادوار فقه.
فعالیت مطبوعاتی
نوشته‌های مطبوعاتی محمدابراهیم جناتی بیشتر ناظر به نظریه اجتهاد پویا، شیوه استنباط و نیز اثبات توانمندی اسلام در حل بحران‌ها و ارتباط میان ملت‌ها و دولت‌های اسلامی بوده است. جناتی با مطبوعات ایرانی و غیرایرانی فراوانی ارتباط داشته و صدها مقاله فارسی و عربی از وی انتشار یافته است. برخی از مجلاتی که آثار وی در آنها منتشر شده، عبارتند از: العدل، صوت الاسلام، الثقافة الاسلامیه، الفکر الاسلام، التوحید و رسالة التقریب.[۹] از این میان مقاله «أزمة الاحتیاط فی الفتاوی الدینیة» در مجله الثقافة الاسلامیه به چاپ رسیده که روش احتیاطی در افتاء در آن بررسی شده است.
مقالات وی همچنین در مطبوعات ایرانی مانند جهان اسلام، زنان و سروش منتشر شده است.[۱۰] مقاله «عصر تکامل اجتهاد» در مجله کیهان اندیشه منتشر شده و به تبیین دوره تکامل اجتهاد، از دوره وحید بهبهانی تا شیخ انصاری پرداخته است.[۱۱]
آراء فقهی
فتاوای متعددی از محمدابراهیم جناتی، از جملهٔ نظریات و فتاوای شاذ در میان فقیهان شیعه است؛ از جمله طهارت ذاتی انسان، جواز تصدی منصب قضاوت زنان و مخالفت با لزوم تقلید از اعلم.
طهارت ذاتی انسان
جناتی به طهارت ذاتی انسان، و در نتیجه حليت ذبايح اهل كتاب فتوا داده است. وی در «تئوری طهارت ذاتی مطلق انسان در راستای منابع اجتهاد» مراد از نجاست را نجاست ارزشی و روحی تلقی می‌کند، نه جسمی، و بر این اساس کافر را پاک می‌داند.[۱۲] با این حال اکثر فقهای شیعه حکم به نجاست اهل کتاب کرده‌اند، چه برسد به غیرکتابی.[۱۳]
جواز ازدواج مسلمان با زن کافر و نیز حلیت ذبایح اهل کتاب، از دیگر فتاوای جناتی در این رابطه است که در مقابل فتاوای اجماعی یا مشهور دیگر فقیهان درباره حرمت ازدواج با کافره[۱۴] و حرمت ذبیحه کافر[۱۵] قرار دارد.
جواز تصدى منصب قضاوت توسط زنان
جواز تصدى منصب قضاوت توسط زنان، از دیگر آراء محمدابراهیم جناتی است که مخالفانی همچون حلبی و ابن‌ادریس از میان قدما و شیخ انصاری و میزای قمی از میان متأخران دارد.[۱۶] همچنین صاحب جواهر در شرط ذکوریت قاضی ادعای اجماع کرده است.[۱۷]
جناتی تصدى مقام مرجعيت توسط زنان را نیز جایز دانسته است که از آراء اختلافی است.[۱۸]
مخالفت با لزوم تقلید از اعلم
جناتی با لزوم تقلید از اعلم مخالفت کرده است؛ در حالی که محقق کرکی بر تقلید از اعلم ادعای اجماع کرده است.[۱۹] وی اعلمیت به‌معناى توانمندتر در استخراج حكم خدا را نه در مرحله ظاهر و اثبات قابل تصوير می‌داند و نه در مرحله ثبوت و واقع. جناتی همچنین اعلمیت به‌معناى ديگر، یعنی «خطای کمتر در بازگشت دادن فروع و مسائل جدید به اصول پایه» را اگرچه قابل تصوير می‌داند، ولى تشخيص اينكه كدام يک از دو مجتهد در مقام تفريع كمتر اشتباه می‌کند، بسيار مشكل می‌داند.[۲۰]
حلیت مجسمه‌سازی
محمدابراهیم جناتی مجسمه‌سازی را از فنون و هنرهای ارزشمند دانسته و بر این نظر است که امروزه ملاک‌هایی مانند انگیزه‌های ناپسند و شرک‌آلود و قصد تشبه به خالق در مجسمه‌سازی وجود ندارد، پس عملی جایز به شمار می‌رود.[۲۱] چنین نظری در حالی صادر شده است که شیخ انصاری درباره حرمت مجسمه‌سازی موجودات جاندار، ادعای اجماع کرده، گرچه حسینعلی منتظری، وجود اجماع در این باره را رد کرده است.[۲۲]
ملاک نبودن سن در بلوغ دختران
جناتی حیض را ملاک اصلی بلوغ دختران می‌داند و نقش سن در تشخیص آن را نپذیرفته است. وی معتقد است ذکر سنین مختلف در روایات به‌دلیل اختلاف محیط زندگی، اوضاع جغرافیایی، عوامل ژنتیکی و فیزیکی آنها است و حیض در دختران به‌منزله منی در پسران است و معیار بلوغ دختر عادت ماهانه است، نه رسیدن به نه سالگی.[۲۳] بر خلاف جناتی، اکثریت فقیهان امامیه سن را نیز در کنار حیض و موارد دیگر از علائم بلوغ دختران دانسته‌اند، تا آنجا که ابن‌ادریس ادعای اجماع در ملاک بودن سن کرده است.[۲۴]
عرفی نبودن تعریف غنا در موسیقی
به‌باور جناتی، از راه عرف نمی‌توان به معنای مشخصی درباره غنا رسید، زیرا غنا در عرف خاص مطرح است و همواره با تغییر شرایط زمان و مکان، جغرافیایی، فرهنگی، اجتماعی و احوال انسان‌ها متفاوت می‌شود و همین باعث شده که فقیهان در مفهوم غنا اختلاف داشته باشند؛ ازاین‌رو نمی‌توان تعریفی جامع و مانع از راه عرف برای غنا به دست آورد.[۲۵] در این مسئله اما مشهور فقیهان عرف را ملاک تشخیص موسیقی حرام از حلال می‌دانند.[۲۶]
مشروط نبودن ازدواج باکره به اذن ولی
محمدابراهیم جناتی، همانند مشهور فقیهان شیعه،[۲۷] اذن ولی را در ازدواج باکره رشیده شرط نمی‌داند. وی تصریح می‌کند که اذن پدر در ازدواج دخترى كه مصلحت و مفسده را درک میكند و تحت‌تأثير احساسات قرار نمیگيرد، شرط نيست و اختيار با خود او است.[۲۸] با این حال بسیاری از فقیهان معاصر بر خلاف وی و مشهور فقیهان متقدم، اذن پدر یا جد پدری را در ازدواج باکره رشیده شرط می‌دانند.[۲۹]
جواز جلوگیری از بارداری توسط زن
جناتی بر آن است که زن بدون رضایت همسر می‌تواند از بارداری جلوگیری کند؛ فتوایی که موافقان[۳۰] و مخالفانی[۳۱] در میان فقیهان شیعه دارد.
علاوه بر موارد ذکر شده، الحاق كودک به صاحب اسپرم در فرض لقاح با اسپرم غيرهمسر، جواز رقص زنان براى زنان و مردان براى مردان در مجالس شادى، و بطلان عقد صوری دختربچه به‌شکل متداول امروزی، از دیگر نظرات فقهی محمدابراهیم جناتی است.[۳۲]
مبانی فکری
رویکرد نوین به اجتهاد، اعتقاد به عدم کفایت اجتهاد مصطلح در حل مشکلات و پاسخگویی به مسائل مستحدثه، و تأکید بر درک عنصر زمان و مکان از ویژگی‌های اندیشه‌ای محمدابراهیم جناتی محسوب می‌شود.[۳۳] به‌باور جناتی از راه تحول در اجتهاد مىتوان مشکل تطبیقِ شریعتِ ثابت را با متغیر زمان و شرایط آن حل کرد و مادامی که چنین اجتهادی در منابع و عناصر استنباط به کار گرفته نشود، هیچگاه نمی‌تواند در برابر رویدادهای گوناگون زندگی مادی و معنوی پاسخگو باشد.[۳۴]
استخراج ملاکات
توجه به موضوع‌شناسی، کشف مصادیق و دستیابی به ملاکات احکام در فرایند اجتهاد، از مبانی فقهی جناتی است. وی دستیابی به ملاکات احکام را میسر دانسته و در تفاوت میان مناط و علت، معتقد است که علت حکم مربوط به مقام ثبوت و واقع است، ولى مناط حکم مربوط به مقام اثبات و استظهار از دلیل است. بر این اساس جناتی علت حکم را که همان مصلحت و مفسده واقعى است، قابل دستیابی نمی‌داند، ولى بر آن است که مناط حکم قابل دستیابى است، چون به مقام استظهار از دلیل دسترسى داریم.[۳۵] به همین جهت، وی در راستای توسعه ملاکات احکام، به وجوب زکات در غیر موارد نه‌گانه نیز فتوا داده و تعیین زکات بر اسب از سوی امام علی(ع) را مورد استناد قرار داده است.[۳۶]
توجه به روح شریعت
جناتی در اندیشه فقهی خود صفاتی مانند برخوردارى از جهانبینى گسترده و آگاهى از سیاستهاى روز را از جمله صفات لازم در مجتهد می‌داند و معتقد است مجتهد باید روح کلى شریعت را، که بر پایه گذشت و آسانگیرى استوار است، درک نماید.[۳۷]
دوری از افتاء احتیاطی
محمدابراهیم جناتی، روش افتاء احتیاطی در فقه را مردود می‌داند و حل مشکلات جامعه را با این روش ناممکن قلمداد می‌کند و معتقد است در افتاء باید صراحت به‌کار برده شود. وی با استناد بر اینکه فقه اسلامى داراى ادله قطعى است و نیز با استناد به آیات دال بر سمحه و سهله، از قبیل «یرید الله بکم الیسر ولا یرید بکم العسر»،[۳۸] روش احتیاطی را با روح شریعت ناسازگار می‌داند و معتقد است عکس‌العمل‌های نامطلوبی در جامعه در پى خواهد داشت[۳۹] و از پاسخگویی به مسائل فراوانی از جمله در باب پزشکی، هنر، پول‌های رایج، حدود و قصاص درمی‌ماند.[۴۰]
بی‌توجهی به شهرت فتوایی
بنابر آراء جناتی، گرچه کوشش‌های فقیهان و عالمان سلف را باید قدر دانست، اما لزوم اطاعت از نظرات و فتاوای مشهور و عدم تخلف از آرا و نظریات پیشینیان، به‌معناى درک نکردن روح شریعت تلقی شده و در تضاد با تشریع اصل اجتهاد است.[۴۱]
نقد
مبانی فقهی-اصولی محمدابراهیم جناتی، ضمن برخورداری از نوگرایی و توجه به اصل تحول در اجتهاد، از فقدان نظریه‌پردازی بنیادین رنج می‌برد. بر این اساس در میان آثار و تألیفات محمدابراهیم جناتی، نمی‌توان نظریه‌ای بنیادین با چنین شاخصه‌هایی یافت. از سوی دیگر، جناتی سخن از لزوم شکستن سدّ تقلید در مباحث اجتهادی و مسائل مستحدثه به میان می‌آورد و بر ضرورت اجتهاد در همه موضوعات از جمله مسائل مربوط به بانکداری و ارز و ربح و مضاربه، تأکید می‌ورزد،[۴۲] اما در عرصه نظریه‌پردازی‌های اقتصادی، اجتماعی، اثری علمی از این فقیه دیده نمی‌شود.
به‌تصریح جناتی، اگر فقیهی اسلام را به‌عنوان نظام پذیرفت و احساس مسئولیت نمود، باید رسالهای مطابق پدیدههای جدید در بعد حقوقی، اقتصادی، قضائی، کیفری، سیاسی، حکومتی و روابط بین‌المللی تنظیم نماید،[۴۳] اما در عمل، خود چنین نکرده و در این موارد نظریه‌پردازی نکرده است.
پانویس‌ها
- ↑ مهریزی، «رویکردهای مذهبی در تاریخ معاصر ایران به زن»، ص۲۱-۲۲.
- ↑ «زندگینامه»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله جناتی.
- ↑ «زندگینامه»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله جناتی.
- ↑ «زندگینامه»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله جناتی.
- ↑ «زندگینامه»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله جناتی.
- ↑ آرزومندی، «نگاهی به کتاب فقه و زمان...»، ص۲۱۳-۲۱۴.
- ↑ «محمدابراهیم جناتی»، سایت خانه کتاب.
- ↑ اماميه، حنفيه، مالكيه، شافعيه، حنبليه، زيديه، اباضيه، ظاهريه، اوزاعيه، ثوريه، ليثيه، راهويه، نخعيه، تميميه، طبريه، جبيريه، كلبيه، شبرميه، ابن‌ابى‌ليلى، زهريه، عيينيه و جريحيه.
- ↑ «زندگینامه»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله جناتی.
- ↑ «زندگینامه»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله جناتی.
- ↑ نگاه کنید به: جناتی، «عصر تکامل اجتهاد»، کیهان اندیشه، ش۴۷، ۱۳۷۱ش.
- ↑ جناتی، «تئوری طهارت ذاتی مطلق انسان در راستای منابع اجتهاد»، کیهان اندیشه.
- ↑ نواب، «نقد و بررسی ادلۀ نقلی طهارت و نجاست اهل کتاب»، ص۴۹.
- ↑ نجفی، جواهر الكلام، ج۳۰، ص۲۷.
- ↑ توضیح المسائل مراجع، ج۲، ص۷۴۵.
- ↑ سروش محلاتی، «درآمدی بر بررسی قضاوت زنان»، ص۵۴ و ۶۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ج۴۰، ص۱۲و۱۴.
- ↑ امین، «جنسیت و مرجعیت»، مجله حوراء.
- ↑ بروجردى، نهایة الافکار، ج۴، ص۲۴۸.
- ↑ «فتاوای منتخب»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله جناتی.
- ↑ «فتاوای منتخب»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله جناتی.
- ↑ منتظری، دراسات فی المکاسب المحرمة، ج۲، ص۵۴۸.
- ↑ جناتی، «بلوغ از دیدگاه فقه اجتهادی»، ص۴۲.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ج۱، ص۱۵۵-۱۵۶؛ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ج۱، ص۵۲۸.
- ↑ جناتی، «هنر و زیبائی از نگاه مبانی فقه اجتهادی»، کیهان اندیشه.
- ↑ مکارم شیرازی، استفتاءات، ج۲، س۶۵۹؛ صافی گلپایگانی، جامع الاحکام، ج۱، س۹۹۴ و ۱۰۱۸ و ۱۰۲۰؛ تبریزی، استفتاءات، س ۱۰۷۷ و ۱۰۵۰ و ۱۰۵۹؛ فاضل لنکرانی، جامع المسائل، ج۱، س۹۹۶؛ خامنه‌ای، اجوبة الاستفتاءات، س۱۱۵۴ و ۱۱۲۷؛ سیستانی، منهاج الصالحین، ج۲، مسئله ۲۰؛ نوری همدانی، استفتاءات، ج۱، س ۱۰۰۸؛ وحید خراسانی، منهاج الصالحین، ج۳، مسئله ۱۷.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ج۲۹، ص۱۷۵.
- ↑ «فتاوای منتخب»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله جناتی.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی ج۵، ص۶۱۵؛ توضیح المسائل مراجع، ج۲، ص۳۸۷، م۲۳۷۶.
- ↑ خویی، منهاج الصالحین، ج۲، ص۲۸۴؛ وحید خراسانی، منهاج الصالحین، ج۳، ص۳۱۸، م۱۳۷۸؛ سیستانی، منهاج الصالحین، ج۳، ص۱۱۶، م۳۸۵.
- ↑ خمینی، استفتائات، ج۳، ص۲۸۳، س۷؛ خامنه‌ای، اجوبة الاستفتائات، ص۳۰۰، س۱۲۵۹؛ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ج۲، ص۶۰۹.
- ↑ «فتاوای منتخب»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله جناتی.
- ↑ جناتی، «ضرورت تحول اجتهاد در عرصۀ استنباط»، ج۱، ص۳۹۹.
- ↑ جناتی، منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، ج۱، مقدمه، ص۱۹.
- ↑ جناتی، «ضرورت تحول اجتهاد در عرصۀ استنباط»، ج۱، ص۴۰۹.
- ↑ جناتی، «نقش زمان و مکان در اجتهاد»، کیهان اندیشه.
- ↑ جناتی، «ضرورت تحول اجتهاد در عرصۀ استنباط»، ج۱، ص۴۰۶.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۸۵.
- ↑ جناتی، فقه و زمان، ص۱۰۴-۱۰۶ و ۱۰۸.
- ↑ جناتی، فقه و زمان، ص۹۳.
- ↑ جناتی، فقه و زمان، ص۵۱-۵۲.
- ↑ جناتی، «فقه اجتهادی و اصلاح حوزه‌ها از دیدگاه امام خمینی»، کیهان اندیشه.
- ↑ جناتی، «فقه اجتهادی و اصلاح حوزه‌ها از دیدگاه امام خمینی»، کیهان اندیشه.
منابع
- قرآن کریم
- آرزومندی، ابوالقاسم، «نگاهى به کتاب فقه و زمان آیت‌اللّه محمدابراهیم جناتى»، ش۴۹، پاییز ۱۳۸۵.
- امین، مهدی، «جنسیت و مرجعیت»، حوراء، ش۳۴، ۱۳۸۸ش.
- بروجردى، محمدتقى، نهایة الافکار: تقریرات درس آقا ضیاءالدین عراقى، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- تبریزی، جواد، استفتاءات جدید، ج۲، قم، سرور، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.
- توضیح المسائل مراجع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۹۲ش.
- جناتی شاهرودی، محمدابراهیم، فقه و زمان، قم، نشر احیاگران، ۱۳۸۵ش.
- جناتی، محمدابراهیم، «عصر تکامل اجتهاد»، کیهان اندیشه، ش۴۷، ۱۳۷۱ش.
- جناتی، محمدابراهیم، «بلوغ از دیدگاه فقه اجتهادی»، کیهان اندیشه، ش۶۱، ۱۳۷۴ش.
- جناتی، محمدابراهیم، «تئوری طهارت ذاتی مطلق انسان در راستای منابع اجتهاد»، کیهان اندیشه، ش۲۳، ۱۳۶۸ش.
- جناتی، محمدابراهیم، «ضرورت تحول اجتهاد در عرصۀ استنباط»، مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی(س): نقش زمان و مکان در اجتهاد، ج۱.
- جناتی، محمدابراهیم، «نقش زمان و مکان در اجتهاد»، کیهان اندیشه، ش۵۰.
- جناتی، محمدابراهیم، «هنر و زیبایی از نگاه مبانی فقه اجتهادی»، کیهان اندیشه، ش۶۸، ۱۳۷۵ش.
- جناتی، محمدابراهیم، منابع اجتهاد: از دیدگاه مذاهب اسلامی، تهران، مؤسسه کیهان، ۱۳۷۰ش.
- جناتی شاهرودی، «فقه اجتهادی و اصلاح حوزه‌ها از دیدگاه امام خمینی»، کیهان اندیشه، ش۲۹.
- خامنه‌ای، سید علی، رساله اجوبة الاستفتائات (فارسی)، تهران، شركت چاپ و نشر بين‌الملل، ۱۳۸۸ش.
- خمينى، سيد روح اللّٰه موسوى، توضيح المسائل (محشّٰى)، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، استفتائات (فارسی)، تقریر سيد محمود مددی موسوی، ج۱، قم، مؤسسة الخوئي الإسلامية، ۱۳۸۱ش.
- «زندگینامه»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله جناتی، تاریخ بازدید: ۲۷ بهمن ۱۴۰۰ش.
- سروش محلاتی، محمد، «درآمدی بر بررسی قضاوت زنان»، فصلنامه فقه مقارن، ش۲، ۱۳۹۲ش.
- سیستانی، سید علی، منهاج الصالحین المعاملات، قم، مکتب آية الله العظمي السيد السيستاني، ۱۴۱۵ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی عاملی، الروضة البهية في شرح اللمعة الدمشقية، شرح سلطان‌العلماء، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
- طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی فیما تعم به البلوی (المحشّی)، تحقیق احمد محسنی سبزواری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۹ق.
- فاضل موحدى لنكرانى، محمد، جامع المسائل، قم، امير، چاپ يازدهم، ۱۳۸۳ش.
- «فتاوای منتخب»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله جناتی، تاریخ بازدید: ۲۷ بهمن ۱۴۰۰ش.
- «محمدابراهیم جناتی»، سایت خانه کتاب، تاریخ بازدید: ۲۷ بهمن ۱۴۰۰ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، استفتاءات جدید، قم، مدرسة الامام على بن ابى طالب(ع)، چاپ دوم، ۱۴۲۷ق.
- منتظری، حسینعلی، دراسات فی المکاسب المحرمة، قم، نشر تفکر، ۱۴۱۵ق.
- مهریزی، مهدی، «رویکردهای مذهبی در تاریخ معاصر ایران به زن»، مجله آینه پژوهش، ش۹۱.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.
- نواب، سید ابوالحسن، «نقد و بررسی ادلۀ نقلی طهارت و نجاست اهل کتاب»، پژوهش‌های فقهی، ش۴، زمستان ۱۳۹۲ش.
- وحید خراسانی، حسین، منهاج الصالحین: المعاملات، ج۳، قم، مدرسة الإمام باقر العلوم(ع)، ۱۳۸۶ش.