فقه معاصر:پیش‌نویس فقه سیاسی (کتاب)
چکیده
مجموعه ده جلدی فقه سیاسی، اثر عباسعلی عمید زنجانی، مباحث کلان فقهی و حقوقی در دولت و نظام سیاسی را بر مبنای ولایت فقیه دربردارد. بعضی از این موضوعات در چند جلد مطرح شده که شامل این موارد است: ۱. اندیشه و نظام سیاسی در اسلام (فقه و سیاست بویژه ولایت فقیه)، ۲ حقوق عمومی در اسلام، ۳. حقوق بین الملل در اسلام، ۴. حقوق اساسى در قانون اساسى جمهورى اسلامى، ۵. اقتصاد سیاسی در دولت اسلامی، ۶. جهاد اسلامى و حقوق عمومی و بين المللی، ۷. قواعد فقه سیاسی در حوزه مصلحت.
تدریس و آثار عمید زنجانی در ابتدای انقلاب اسلامی و آغاز دانشگاه‌ها پس از انقلاب فرهنگی، بویژه دوره ده جلدی فقه سیاسی، به طرح، بحث و نقد فقه و سیاست و نیز نظام جمهوری اسلامی ایران کمک کرده است.
ساختار مجموعه فقه سیاسی
کتاب ده جلدی «فقه سیاسی» حاصل زیست سیاسی، تدریس و تحقیق فقهی عباسعلی عمید زنجانی (۱۳۱۶ش زنجان - ۱۳۹۰ش تهران) است. انتشار این مجموعه با اولین جلد آن، از سال ۱۳۶۷ش (یک دهه پس از انقلاب اسلامی) آغاز شد و سپس به چاپ‌های متعدد و حتی ویراست‌های بعدی رسیده است. اولین جلد این دوره در سال ۱۳۷۶ش و دهمین جلد آن در ۱۳۸۵ش منتشر شده است. موضوع امر به معروف و نهی از منکر و بُعد حکومتی و سیاسی آن نیز به قلم عمید زنجانی، پس از فوت وی و جدا از از این مجموعه با عنوان «تکمله فقه سیاسی» منتشر شد.
همچنین ترتیب موضوعی و محتوایی کتاب‌های این مجموعه، می‌توانست به گونه‌ای باشد که کلیات و مباحث بنیادی قبل از مباحث وابسته گنجانده شود و مجموعه کتاب‌ها شروع و پایان بهتری داشته باشند. برای مثال، مناسب بود جلد هشتم با عنوان «فقه و سیاست» اولین جلد مجموعه باشد؛ البته با اصلاح عنوان! همچنین جلدهای حقوق عمومی در اسلام و سپس حقوق بین الملل در اسلام پیش از مباحث مرتبط با «حقوق اساسى و مبانى قانون اساسى جمهورى اسلامى» قرار گیرد.
موضوعات و عناوین ده جلد
هر جلد از مجموعه ده جلدی فقه سیاسی (با بیش از ۴۵۰۰ صفحه) موضوع کلانی را در بر می‌گیرد ولی نام‌گذاری و عناوین کتاب‌ها شیوه یکسانی ندارد؛ عناوین بعضی از کتاب‌ها به صورت مستقل، گویا و کامل نیستند؛ از جمله، عنوان جلد چهارم «اقتصاد سیاسی» است؛ در حالی که منظور نویسنده اقتصاد سیاسی در مکتب اسلام است نه بررسی همه مکتب‌های اقتصاد سیاسی.
۱. حقوق اساسى و مبانى قانون اساسى جمهورى اسلامى؛ ۲. نظام سیاسی و رهبری در اسلام؛ ۳. حقوق بین الملل اسلام؛ ۴. اقتصاد سیاسی؛ ۵. حقوق و قواعد مخاصمات در حوزۀ جهاد اسلامى و حقوق بين‌الملل اسلام؛ ۶. اصول و مقررات حاكم بر مخاصمات مسلحانه (جهاد)؛ ۷. مبانى حقوق عمومى در اسلام؛ ۸. فقه و سیاست؛ ۹. قواعد فقه سیاسی (مصلحت)؛ ۱۰. اندیشه سیاسی در جهان اسلام معاصر.
نویسنده
عباسعلی عمید زنجانی(۱۳۱۶ - ۱۳۹۰ش) نویسنده کتاب، مجتهد،حقوق‌دان، استاد دانشگاه و پژوهش‌گر علوم سیاسی بود. او در حوزه‌های علمیه قم و نجف نزد اساتیدی مانند سید حسین بروجردی، سید روح‌الله خمینی، سید ابوالقاسم خویی و سید محسن حکیم تحصیل کرده بود. بیشترین آثار علمی او در حوزه فقه تعریف می‌شود و مشهورترین اثر او مجموعه ده جلدی فقه سیاسی است که بارها تجدید چاپ شده است. او تجریه حضور در عرصه‌های سیاسی با نمایندگی مجلس شورای اسلامی و نمایندگی مجلس خبرگان را نیز در کارنامه دارد.
ویژگی‌های کتاب
مباحث تکراری
مباحث تحلیلی روز
نگارش در طول زمان و تأثیرپذیری از حوادث روزگار
در مجموعه ده جلدی فقه سیاسی عمید زنجانی مباحث مربوط به ولایت فقیه خیلی تکرار می‌شود و یک دلیل آن شاید این باشد که این مجموعه بر اساس تدریس فقه سیاسی و به تدریج نگارش و منتشر شده است و در ابتدا، برای ساختار شکلی و محتوایی آن تصمیم‌گیری دقیقی نشده است. همچنین بعد از انتشار این مجموعه، بعضی از جلدها ویرایش بعدی داشته‌اند اما برای کل مجموعه بازنگری و ساختارسازی جدید نشده است.
فقه سیاسی بر پایه ولایت انتصابی و مطلقه فقیه
عمید زنجانی در مجموعه فقه سیاسی به نگاه فقهی و سیاسی خودش نسبت به ولایت فقیه وفادار است و به تناسب به نظرات غیر موافق هم می‌پردازد. وی در فقه سیاسی و موضوع ولایت فقیه، قائل به ولایت انتصابی و مطلقه فقیه است و ولی فقیه را تحت عنایت و حمایت خاص الهی می‌بیند که هرچند معصوم نیست اما دور از خطاست! ایشان در موارد متعدد ضمن رد خودمحوری و سودجویی و خیانت در ولایت فقیه، به موضوع حمایت و عنایت الهی از فقیه ولی اشاره و تأکید کرده است؛ برای مثال، در جلد دوم (نظام سیاسی و رهبری در اسلام) در بحث «شیوه‌های رهبری» ولایت فقیه را جزو «رهبری مکتبی جهانی بر اساس جهان بینی توحیدی» برمی‌شمرد که رهبری انبیا نیز در این دسته قرارد داد. وی در اینجا تصریح می‌کند: «رابطه خدا با امام و ولى فقيه بر پايه وعده نصرت و يارى و امدادهاى غيبى و صيانت از لغزش‌ها و خطاهاست، با اين تفاوت كه امام معصوم است، اما ولى فقيه معصوم نيست ليكن تحت حمايت خاص الهى قرار دارد» (ج۲، ص۲۷۶).
نمونه دیگر در جلد ششم (اصول و مقررات حاكم بر مخاصمات مسلحانه) در بحث «نظام امامت و مدیریت جهاد است» (ج۶، ص۱۲۳) که می‌نویسد: «با توجه به اين اصل مكتبى كه فرماندهى نظامى در زمان حضور امام معصوم با امام بوده و در زمان غيبت با ولى فقيه مى‌باشد، مسأله را در رابطه با فرماندهى كل قوا مورد بحث قرارداده، رابطه خدا با امام و ولى فقيه بر پايه وعدۀ نصرت، يارى و امدادهاى غيبى و صيانت از لغزش‌ها و خطاهاست او تصریح می‌کند که امام، معصوم است اما ولى فقيه معصوم نيست، ولى تحت حمايت و عنايت خاص الهى قراردارد (نک: ج۷، ص۴۸۶).
گزارش نظر فقیهان درباره ولایت فقیه
عمید زنجانی در جلد هشتم با عنوان «فقه و سیاست» نظریه ولایت فقیه و حدود اختیارات آن را از شیخ صدوق تا امام خمینی و از نگاه حدود سی فقیه شاخص شیعه مطرح و بررسی می‌کند. در همین جلد جا داشت نویسنده، نظریه مختار خودش را درباره ولایت فقیه، هرچند اگر همان نظر استادش امام خمینی است، به صورت کوتاه و گویا بیان می‌کرد.
نمونه دیگر درباره تکرار بحث ولایت فقیه به صورت مفصل، جلد دوم با عنوان «نظام سیاسی و رهبری در اسلام» است. در این جلد نیز نظر و مبنای فقهی شیخ انصاری، میرزای نائینی و امام خمینی طرح و بحث می‌شود و ساختار حکومت اسلامی و صفات رهبری مفصل بررسی می‌گردد. بنابراین شایسته بود جلد دوم و هشتم که هر دو درباره نظام و حکومت اسلامی طبق ولایت فقیه‌اند در یک جلد و با نگاه تاریخی و فقهی، از شیخ صدوق تا امام خمینی، به صورت منسجم ارائه می‌شد.
نپرداختن به دیدگاه‌های فقها و مراجع دوران پهلوی و جمهوری اسلامی
عمید زنجانی در جلد هشتم که به «فقه و سیاست» اختصاص دارد بحث ولایت فقیه را از نظر تاریخی و در دوره هزارساله (از اواخر قرن چهارم تا پانزدهم هجری)، از شیخ صدوق تا امام خمینی بررسی می‌کند. وی بعد از طرح نظر فقهی آخوند خراسانی و میرزای نائینی که در دوره مشروطه بوده‌اند، نظریه امام خمینی را طرح و بحث می‌کند. نویسنده به نظرات مراجع و فقهای طراز اول بعد از مشروطه مثل حائری، خویی، شریعتمداری، گلپایگانی و منتظری که در دوره پهلوی و مبارازت یا دوره جمهوری اسلامی ایران حضور داشتند اشاره‌ای نمی‌کند.
البته نویسنده در بحث دیدگاه و نظریه سیاسی صاحب جواهر (سلطان عادل و سلطان جائر) از آیت الله بروجردی یاد می‌کند (ج۸، ص۱۷۹). وی توضیح می‌دهد شرایط سیاسی زمان این مرجع تقلید شیعه به گونه‌ای بوده است که ایشان هنگام تضاد علنی حکومت با مقدسات و احکام اسلام، برای حفظ موقعیت سیاسی تشیع و قدرت و سلطنت شیعه در ایران، بر اساس احتیاط و مصلحت عمل کند.
جهاد، جنگ و حقوق عمومی و بین الملل
حقوق بین الملل در اسلام از مباحث کلان فقه سیاسی اسلامی است و بحث جنگ یا جهاد در فرهنگ دینی، جزو حقوق بین الملل است. عمید زنجانی جلد سوم دوره فقه سیاسی را به حقوق بین الملل اسلام و بحث خاص صلح اختصاص داده و بحث جهاد را در دو جلد پنج و ششم مطرح کرده و برای عناوین کتاب نام‌های طولانی انتخاب کرده است:
حقوق و قواعد مخاصمات در حوزۀ جهاد اسلامى و حقوق بين‌الملل اسلام (ج ۵) اصول و مقررات حاكم بر مخاصمات مسلحانه (جهاد) (ج ۶). این ساختار موجب تکرار مباحث در حوزه جنگ و صلح و حقوق بین الملل شده است. برای مثال در جلد پنجم در فصل «بنیاد جهاد در اسلام» مبحث جنگ و صلح و اصالت یا قداست جهاد در اسلام مطرح می‌شود؛ در حالی که بحث صلح در جلد سوم، بخش مستقل و بزرگی دارد. بنابراین شایسته بود کلیات حقوق بین الملل اسلامی و دو موضوع کلان جنگ (جهاد) و صلح) در یک ساختار منسجم تنظیم و در جلدهای پشت سر هم قرار می‌گرفت.
اندیشه سیاسی اسلام در فقه اهل سنت
نویسنده در لا به لای مباحث مطرح در جلدها و به تناسب موضوعات فقهی، به اندیشه سیاسی و فقهی اهل سنت نیز اشاره کرده است اما در جلد دهم با عنوان «اندیشه سیاسی در جهان اسلام معاصر» به صورت ویژه به اندیشه‌های سیاسی در کشورهای عربی اسلامی پرداخته است. در این جلد، ناسیونالیزم، دموکراسی، تجدد و مدرنیزم، نوگرایی دینی، بنیادگرایی و غرب‌ستیزی در اندیشه سیاسی اسلام و در کشورهای مختلف اسلامی بررسی شده و از مزیت‌های این مجموعه و جلد دهم آن، مقایسه سلفی‌گری با اندیشه سیاسی شیعه و به‌خصوص انقلاب اسلامی است.