تفکیک قوا (منابع مطالعاتی)
تفکیک‌قوا (به عربی: السلطات الثلاث یا فصل القوی)، اصلی در حقوق عمومی است که بر اساس آن برای جلوگیری از استبداد، حکومت به چند قوه جدا از هم تقسیم می‌شود. این نظریه بر این پایه استوار است که تمرکز قدرت در دست یک شخص یا یک نهاد ممکن است برای حقوق و آزادی افرای ایجاد خطر کند؛ به همین دلیل برای صیانت از حقوق افراد، قدرت باید بین قوای مختلف حکومتی تفکیک شود.
تفکیک قوا اگرچه در نظام‌های دموکراتیک دینی و به‌ویژه نظام جمهوری اسلامی پذیرفته شده؛ با این حال با ابهاماتی روبه‌رو است و پرسش‌هایی را ایجاد کرده است. از جمله: نظام تفکیک قوای عرفی با در نظر گرفتن حضور نهاد ولایت فقیه در رأس هرم قدرت و اقتدار کاملش بر همه ارکان قدرت، چگونه قابل تحقق است؟ نحوه تنظیم روابط قوا در چارچوب این نظام چگونه خواهد بود؟ چه محدودیت‌هایی برای مسئله تفکیک قوا در نظام جمهوری اسلامی وجود دارد؟ به باور برخی پژوهشگران فقه سیاسی، نظریه تفکیک قوای عرفی به صورت تام در این نظام قابلیت اجرا ندارد و به صورت نسبی پذیرفته می‌شود. به گفته آنها به دلیل لزوم حفظ نظام اسلامی، احتمال تغییر در شکل قوای سه‌گانه و ایجاد محدودیت‌هایی در وظایف آنان در نظام ولایت فقیه وجود دارد.
در این مقاله لیستی از منابع فقهی از جمله کتاب‌ها، مقالات، پایان‌نامه‌ها و دیگر منابع که از منظر فقه معاصر به بررسی مسئله تفکیک قوا پرداخته‌اند، گردآوری شده است
کتاب‌ها
فارسی
- تحلیل مبانی نظام جمهوری اسلامی ایران: تاملاتی در فقه سیاسی و مبانی فقهی قانون اساسی ج.ا.ایران، محمدجواد ارسطا، قم، انتشارات مکث اندیشه، ۱۴۰۳ش. صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
- تفکیک قوا در فقه و حقوق اساسی، علی ابوالفضلی، تهران، انتشارات دادگستر، ۱۴۰۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- پیوستگی و تفکیک قوا، عیسی کاکویی دینکی، تهران، انتشارات به اندیش، ۱۴۰۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- نسبت تفکیک قوا و ولایت فقیه در جمهوری اسلامی ایران، علی محسنی شنبه‌بازاری، رشت، انتشارات شمیم مهر و اندیشه، ۱۴۰۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- حکومت دینى و حقوق انسان، حسینعلی منتظری، قم، نشر ارغوان دانش، ۱۴۲۹ق.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- فقه سیاسی (جلد یک)، عباسعلی عمید زنجانی، تهران، نشر امیرکبیر، ۱۴۲۱ق.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- مبانى فقهى حکومت اسلامى (جلد هشتم)، حسینعلی منتظری، مترجم محمود صلواتی و ابوالفضل شکوری، قم، موسسه کیهان، ۱۴۰۹ق.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- مبانی انسان‌شناختی اصل تفکیک قوا: بررسی تطبیقی در حاکمیت اسلام و حکومت‌های مدرن، اسماعیل آجرلو، انتشارات پرهیب، ۱۳۹۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- رسائل سیاسی میرزا علی ثقه‌الاسلام تبریزی، علی اصغر حقدار، تهران، نشر چشمه، ۱۳۸۹ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- نگاهی به مبانی تحلیلی نظام جمهوری اسلامی ایران، محمدجواد ارسطا، قم، موسسه بوستان کتاب، ۱۳۸۹ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- تفکیک قوا، ولایت مطلقه فقیه و استقلال قوا، محمد منصورنژاد، انتشارات جوان پویا، ۱۳۸۷ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- تنبیه الامة و تنزیه الملة، میرزا محمدحسین غروی نائینی، (مصحح: سید جواد ورعی)، انتشارات بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- ولایت فقیه و تفکیک قوا، مصطفی ناصحی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم، ۱۳۷۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- رسائل مشروطیت، غلامرضا زرگری‌نژاد، انتشارات کویر، ۱۳۷۴ش.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
عربی
- النظام السیاسی فی الإسلام: فقه السیاسة الشرعیة، خالد علی محمد علی، ریاض، مکتبه الرشد ناشرون، ۲۰۱۲م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- فقه الخلافة وتطورها لتصبح عصبة أمم شرقیة، عبدالرزاق السنهوری، بیروت، مؤسسة الرسالة ناشرون، ۲۰۰۱م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- ولایة الفقیه فی حکومة الإسلام، سید محمدحسین حسینی تهرانی، بیروت، دار الحجة البیضاء، ۱۴۱۸ق.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- نظام الحکم فی الاسلام، حسینعلی منتظری، قم، نشر سرایی، ۱۴۱۷ق
- من فقه الدولة فی الاسلام، یوسف القرضاوی، قاهره، دارالشروق، ۱۴۱۷ق.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة (جلد دوم)، حسینعلی منتظری، قم، نشر تفکر، ۱۴۰۹ق.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- السلطات الثلاث فى الإسلام التشريع القضاء التنفيذ، محمد عبدالوهاب خلاف، کویت، دارالقلم للنشر و التوزیع، ۱۴۰۵ق. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- الاسلام و اوضاعنا السیاسیة، عبدالقادر عوده، بیروت، موسسة الرسالة، ۱۴۰۱ف. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- قواعد نظام الحكم في الاسلام، محمود عبدالمجيد الخالدي، بیروت، معهد الإنماء العربي، ۱۹۸۳م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- الخلافة و الملک، ابوالاعلی المودودی، کویت، دارالقلم، ۱۳۹۸ق.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- السلطات الثلاث فی الدساتیر العربیة المعاصرة و فی الفکر السیاسی الإسلامی، سلیمان محمد الطماوی، قاهره، دار الفکر، ۱۹۷۹م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
مقاله‌ها
فارسی
- بررسی نظریه تفکیک قوا در پرتوی نظریه انتصاب و انتخاب، خیرالله پروین و ولی الله حیدرنژاد، مجله آموزه‌های حقوقی گواه، شماره ۹، ۱۳۹۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- تحلیل نظام تفکیک قوای عرفی در ساختار ولایت فقیه، سید مهدی غمامی و سید امیرحسین سیدی، دوفصلنامه فقه حکومتی، شماره ۷، ۱۳۹۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- ظرفیت‌سنجی امکان به‌کارگیری پارلمانتاریسم در جمهوری اسلامی ایران، سید سجاد ایزدهی، دوفصلنامه فقه حکومتی، شماره ۶، ۱۳۹۷ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- تحلیل فقهی-حقوقی تأسیس نظام پارلمانی در جمهوری اسلامی ایران، ابراهیم موسی زاده، دوفصلنامه فقه حکومتی، ۱۳۹۷ش، شماره ۶. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- تفکیک قوا در مذهب امامیه با عنایت به نظریه ولایت فقیه، زین العابدین نجفی و مهدیه نجفی، دوفصلنامه پژوهش‌نامه امامیه، شماره ۸، ۱۳۹۷ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- نگاهی تاریخی به تفکیک قوا در اسلام، سید محمدهادی حسنی و مرتضی احمدی، دوفصلنامه اندیشه‌های حقوق عمومی، شماره ۱۳ ۱۳۹۷ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- شکل، ساختار و تشکیلات حکومت اسلامی در رسائل دینی ۱۳۵۷-۱۳۴۲، ابراهیم موسی‌زاده، فصلنامه سیاست، دوره ۴۷، شماره ۲، ۱۳۹۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بررسی نظریه تفکیک قوا در جمهوری اسلامی ایران با نگاهی به رابطه ولایت فقیه با تفکیک قوا، علی شیعه علی و وحید زارع، فصلنامه دانش حقوق عمومی، شماره ۱۸، ۱۳۹۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- تفکیک قوا در اندیشۀ امام خمینی، محمدحسین اسکندری، اسماعیل دارایکلایی، مجموعه مقالات کنگره امام خمینی و اندیشه حکومت اسلامی، ۱۳۹۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- تفکیک قوا از منظر اندیشمندان اسلامى، علی ابوالفضلی، مجله معرفت، شماره ۲۳۳، ۱۳۹۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- نقش و جایگاه ولایت فقیه و ارتباط آن با تفکیک قوا در حقوق اساسی ج.ا.ا، علیرضا سایبانی و صالح ماشاری، مجله پژوهش ملل، ۱۳۹۶ش، شماره ۱۶. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- آشنایی با مفاهیم حقوق عمومی (تفکیک قوا)، اسماعیل آجرلو، پژوهشکده شورای نگهبان، ۱۳۹۵ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- تفکیک قوا در فقه و قانون، فائزه سلیم‌زاده کاکرودی، فصلنامه پژوهش در فقه و حقوق، شماره ۱، ۱۳۹۵ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- تفکیک قوا در نظام سیاسی اسلام و جمهوری اسلامی ایران، حسین جوان آراسته، دوفصلنامه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دوره ۴۹، شماره ۱، سال ۱۳۹۵ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- پیدایش مفهوم تفکیک قوا در انقلاب مشروطیت ایران، فردین مرادخانی، مجله حقوقی دادگستری، ۱۳۹۴ش، شماره ۹۲. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- تفکیک قوا، رسول افضلی و همکاران، دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۹۳ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- تفکیک قوا در اندیشه‌های ثقه‌الاسلام تبریزی، حسین شیرمحمدی باباشیخعلی و همکاران، در فصلنامه تاریخ اسلام و ایران، دوره ۲۲، شماره ۱۵، ۱۳۹۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- جدال تعبد و تعقل در فهم شریعت (۳)، مسعود امامی، در مجله فقه اهل بیت، شماره ۵۴، ۱۳۸۷ش.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- مفهوم تفکیک قوا در ایران، شریف لک زایی، مجله علوم سیاسی، ۱۳۸۳ش، شماره ۲۷. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- رسالت و کار ویژه تفکیک قوا: نگاهی ایرانی، سید محمد هاشمی، مجله اطلاع رسانی حقوقی، ۱۳۸۳ش، شماره۷. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- تفکیک قوا در اندیشه امام خمینی(ره)، اسماعیل دارا بکلائی و محمدحسین اسکندری، مجموعه آثار کنگره امام خمینی(ره) و اندیشه حکومت اسلامی، جلد ۶، ۱۳۷۸ش.
عربی
- مبدأ الفصل بين السلطات في القانون والشريعة الإسلامية، محمد سمير محمد جمعة، مجلة العلوم الشرعية، جلد ۱۴، شماره۱، ۲۰۲۰م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- السلطات الثلاث في الحكومة الإسلامية، الأسدي، مها عامر منصور، مجلة كلية التربية الأساسية، شماره ۱۰۰، ۲۰۱۸م.
- نظرية الفصل بين السلطات في النظام السياسي وموقف الإسلام منها، عثمان الزلاوي مينا قلمة، مجلة البحوث والدراسات الشرعية، جلد ۶، شماره ۶۶، ۲۰۱۷م.
- الفصل بین السلطات دراسة فقهیة المقارنة بالقانون، ینال عطا الله ابودرویش، مجلة جامعة الحسین بن طلال للبحوث، جلد ۳، شماره ۱، ۲۰۱۷م. از اینجا می‌توانید مقاله را بخوانید
- تطور المذهبية الفقهية وأثرها في السلطات الثلاث، عبدالرحمن بن معمر السنوسي، جلد ۱۸، شماره ۳۴، ۲۰۱۶م.
- الفصل بين السلطات: رؤية إسلامية، محمد السنوسى، مجلة البيان، شماره ۳۴۰، ۲۰۱۵م.
- معايير قياس الحكم الراشد و سيادة القانون في السلطات الثلاث، عبدالفتاح سليمان، مجلة العدل، شماره ۳۲، ۲۰۱۱م.
- السلطات العامة في الإسلام : المفهوم والعلاقة، عثمان جمعة ضميرية، مجلة جامعة الشارقة للعلوم الشرعية والإنسانية، جلد ۳، شماره ۳، ۲۰۰۶م.
- السلطات الثلاث فی الاسلام وعلاقتها بالدعوة، حسن عبد الحمید حسن، در سالنامه کلیة اصول الدین و الدعوة بالمنوفیة، شماره ۲۲، ۲۰۰۳م. از اینجا می‌توانید مقاله را بخوانید
- الاسلام والفصل بين السلطات (۱)، سالم البهنساوى، مجلة الوعي الإسلامي، شماره ۴۳۸، ۲۰۰۲م.
- الاسلام والفصل بين السلطات (۲)، سالم البهنساوى، مجلة الوعي الإسلامي، شماره ۴۳۹، ۲۰۰۲م.
- العلاقة بين السلطات في الدولة الاسلامية، محمد محمد الشافعي، مجلة الوعي الإسلامي، شماره ۴۱۹، ۲۰۰۰م.
- السلطات الثلاث ورؤية الإسلام إليها، فؤاد عبدالمنعم، مجلة البعث الإسلامي، جلد ۳۶، شماره ۳، ۱۹۹۱م.
- العلاقة بين الشريعة والقانون، جمال الدين عطية محمد، مجلة من ثمار الفكر، شماره ۱۳، ۱۹۸۸م.
- نظام الحكم في الاسلام، عبدالحمید متولی، مجلة اتحاد الجامعات العربية، شماره ۱۷، ۱۴۰۱ق.
- السلطات الثلاث في الإسلام : التشريع والقضاء والتنفيذ : عهد التدوين والأئمة المجتهدين، عبدالوهاب خلاف، مجلة القانون والاقتصاد، جلد ۷، شماره ۴، ۱۹۳۷م.
- السلطات الثلاث في الإسلام : التشريع والقضاء والتنفيذ، عبدالوهاب خلاف، مجلة القانون والاقتصاد، جلد ۵، شماره ۵، ۱۹۳۵م.
- السلطات الثلاث في الإسلام : التشريع والقضاء والتنفيذ : عهد الصحابة، عبدالوهاب خلاف، مجلة القانون والاقتصاد، جلد ۵، شماره ۵، ۱۹۳۵م.
پایان‌نامه‌ها
فارسی
- تفکیک قوا در نظام اسلامی و جمهوری عراق و ایران بررسی تطبیقی، عادل علی بادی الثایری، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق، دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۴۰۱ش. اطلاعات پایاننامه را از اینجا ببینید
- اصل تفکیک قوا در قانون عراقی و فقه اسلامی، کرارلفته شلال ال‌خفیف، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق، دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۴۰۰ش. اطلاعات پایاننامه را از اینجا ببینید
- تفکیک قوا در فقه حکومتی معاصر شیعه (مورد مطالعاتی فقهای بنیانگذار و تاثیرگذار بر انقلاب اسلامی)، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور استان بوشهر، مرکز پیام نور بوشهر، ۱۳۹۹ش. اطلاعات پایاننامه را از اینجا ببینید
- تفکیک قوا در نظام جمهوری اسلامی ایران: بررسی نقش ساختار کارگزار، توحید خدائی داش‌تپه، پایاننامه کارشناسی ارشد، گروه اندیشه سیاسی در اسلام، پژوهشکده امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی، ۱۳۹۸ش. اطلاعات پایاننامه را از اینجا ببینید
- تفکیک قوا در نظام جمهوری اسلامی با توجه به اصل ۵۷ قانون اساسی، فرهاد ملک زاده، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بندرعباس، ۱۳۹۶ش. اطلاعات پایاننامه را از اینجا ببینید
- تحلیل مبانی نظری و ریشه‌ی تاریخی تئوری تفکیک قوا، حمیده عباس‌زاده، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق و علوم اجتماعی، دانشگاه تبریز، ۱۳۹۵ش. اطلاعات پایاننامه را از اینجا ببینید
- نگاهی انتقادی به مفهوم و ماهیت و هدف تفکیک قوا در پرتو فقه سیاسی شیعه، مهدی گلمهر، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت، ۱۳۹۴ش. اطلاعات پایاننامه را از اینجا ببینید
- بررسی نسبت تفکیک قوا و نظریه ولایت فقیه در چارچوب قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، هادی باقری مطلق، پایاننامه کارشناسی ارشد، پردیس علوم انسانی - دانشکده علوم انسانی، دانشگاه سمنان، ۱۳۹۴ش. اطلاعات پایاننامه را از اینجا ببینید
- اصل پنجاه و هفتم قانون اساسی در نظم اساسی ایران، لیلا مرادی لار، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه مازندران، ۱۳۹۴ش. اطلاعات پایاننامه را از اینجا ببینید
- روابط میان قوا در حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران با نگاهی به نظریه کنترل و تعادل قوا، علی بهادری، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه امام صادق(ع)، ۱۳۸۷ش.
- اصل تفکیک قوا و تحول مفهوم آن در دو نظام مشروطه سلطنتی و جمهوری اسلامی ایران، حسین مختاباد امریی، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق، دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۷۹ش. اطلاعات پایاننامه را از اینجا ببینید
- تفکیک قوا در جمهوری اسلامی ایران و نفوذ قوا بر یکدیگر، محمدتقی زارعی، پایاننامه کارشناسی ارشد، مجتمع آموزش عالی قم، ۱۳۷۸ش. اطلاعات پایاننامه را از اینجا ببینید
- بررسی جایگاه تفکیک قوا در حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، تاجعلی حاجی علیزاده، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شیراز، ۱۳۷۸ش. اطلاعات پایاننامه را از اینجا ببینید
عربی
- الفكر السياسي الإسلامي وأثره في الواقع المعاصر من خلال السلطات الثلاث "التشريعية والقضائية والتنفيذية"، قصي صالح عبد زين، رساله دکتری در جامعة النيلين خارطوم، کلية الآداب، ۲۰۱۹م.
- العلاقة بين السلطات فى النظام الإسلامى مقارناً بالنظام الديمقراطى، ينال عطا الله أبو درويش، پایاننامه کارشناسی ارشد در جامعة مؤتة اردن، الكلية عمادة الدراسات العليا، ۲۰۰۷م.
- السلطات الثلاث للدولة في النظام الإسلامي والنظم الدستورية المعاصرة : دراسة مقارنة، الصادق ضرار مختار، رساله دکتری در جامعة أم درمان الاسلامية سودان، كلية الشريعة والقانون، ۲۰۰۷م.
- مفهوم مبدأ الفصل بين السلطات فى العصر الحديث : دراسة مقارنة بين الأنظمة الوضعية والفقه الإسلامى، الصادق علي سيد أحمد، پایاننامه کارشناسی ارشد در جامعة النيلين خارطوم، كلية القانون، ۲۰۰۲م.
- العلاقة بين السلطات الثلاث في الدولة الإسلامية، ماهر أحمد راتب السوسي، جامعة القرآن الكريم والعلوم الإسلامية سودان، كلية الدراسات العليا، ۱۹۹۵م.
سایر منابع
- قانون اساسى، مسؤولیت اجرا و تفکیک قوا، عباسعلى عمید زنجانى، حسین مهرپور و محمد هاشمی(گفتگو)، مجله حکومت اسلامی، ۱۳۸۰ش. لینک گفتگو