بیعت (منابع مطالعاتی)
بیعت در فقه سیاسی قراردادی اجتماعی بین کارگزاران سیاسی و افراد جامعه و یکی از راه‌های مشارکت سیاسی مردم در تأسیس و استمرار حکومت است. هر حکومتی در شکل‌گیری و بقای خود نیازمند مشروعیت است؛ که این مشروعیت در نظام‌های دموکراتیک از طریق انتخابات به دست می‌آید؛ حال آیا مفهوم بیعت در فقه اسلامی، نوعی انتخاب است و همان کارکرد را دارد؟ پیش‌فرضِ مفهوم «بیعت» برتری یا ولایتی است که حاکم (به مثابه بیعت گیرنده) بر مردم (به مثابه بیعت‌کننده) دارد. با این وصف، پرسشی که در نظام‌های ولایی همچون نظام ولایت فقیه مطرح می‌شود، این است که آیا بیعت مؤخر از ولایت است یا مقدم بر آن؟ به عبارت دیگر آیا ولایتِ حاکم بر مردم، پیش از بیعت - مثلا از سوی خداوند - جعل شده یا اینکه بیعت علت جعل ولایت است؟ در صورتی که تقدم ولایت بر بیعت را برگزینیم، این سوال مطرح می‌شود که آیا بیعت همچنان معنایی نزدیک به انتخاب دارد و مبنای مشروعیت نظام سیاسی است؟ و اگر چنین نیست کارکرد بیعت چه خواهد بود؟
بنا بر پیش‌فرض‌های کلامیِ فقه اسلامی، مشروعیت حکومت اسلامی مستند به اراده خداوند است و تأییدِ مردمی، فقط رهگذری برای فعلیت یافتن اراده الهی است. این ادعا می‌تواند مبنایی برای تعیین کارکرد بیعت و جایگاه آن در نظام سیاسی اسلام باشد. یکی از پیامدهای این نگاه این است که بیعت شرط کافیِ مشروعیت حاکم نیست. حاکم بایستی واجد شرایطی - همچون عدالت، توانمندی سیاسی و تسلط به مبانی دینی - باشد که او را شایسته قرار گرفتن در مسند حکومت گرداند. از این رو می‌توان برای بیعت ضوابطی در نظر گرفت که خود مبنای مشروعیت بیعت هستند. طبق این ضوابط اگر جامعه‌‌ای از بیعت با فرد شایسته عدول کرد و با فردی ناشایست بیعت نمود، در این صورت از مشروعیت فقهی برخوردار نخواهد بود. در اینجا تفاوت بیعت با «رأی» و «انتخاب» آشکارتر می‌شود؛ چرا که این دو مفهوم مبنای مشروعیت برخی نظام‌های سیاسی هستند، در حالی که بیعت نه تنها مبنای مشروعیت سیاسی نیست؛ بلکه خود کنشی است که در شرایط خاصی مشروعیت پیدا می‌کند.
کتاب
فارسی
- بیعت و مشارکت سیاسی در اسلام، داود رنجبران، قم، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها، دفتر نشر معارف، ۱۴۰۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- جایگاه تشریع، شورا و بیعت در فقه و حقوق اسلامی، محمد جعفری‌هرندی، تهران، هفتان، ۱۳۹۵ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بیعت در فقه سیاسی شیعه، علی شیرخانی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۹ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- مبانی مشروعیت حکومت: جایگاه رای و بیعت در اندیشه اسلامی، اب‍وال‍ف‍ض‍ل م‍وس‍وی‍ان، تهران، ذک‍ر، ۱۳۸۱ش.
عربی
- الاخوان المسلمون الأنتشار العالمي ومفهوم البيعة، فخر أبو عواد، امارات متحده عربی، مرکز الإمارات للدراسات و البحوث الاستراتيجیة، ۲۰۱۴م.کتاب را از اینجا بخوانید
- البيعة في الإسلام: تاريخها وأقسامها بين النظرية والتطبيق، أحمد محمود آل محمود، دار ومكتبة البيارق للنشر والتوزيع، عراق، ۲۰۰۱ م.
- البيعة عند مفكرى اهل السنة والعقد الاجتماعى فى الفكر السياسى الحديث : دراسة مقارنة فى الفلسفة السياسية، أحمد فؤاد عبدالجواد عبدالمجيد، مصر، دار قباء للطباعة والنشر والتوزيع، ۱۹۹۸م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- البیعة ف‍ی النظام ال‍س‍ی‍اس‍ی الاس‍لام‍ی و ت‍طب‍ی‍ق‍ات‍ه‍ا ف‍ی ال‍ح‍ی‍اة ال‍س‍ی‍اس‍ی‍ه ال‍م‍ع‍اص‍ر، اح‍م‍دص‍دی‍ق عبدالرحمن، ق‍اه‍ره، م‍ک‍ت‍ب‍ه وه‍ب‍ه، ۱۹۹۸م / ۱۴۰۸ق.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- البیعه والخلافة ف‍ی‌‌الاس‍لام، ن‍دوة‌ال‍ب‍ی‍ع‍ة والخلافة ف‍ی‌‌الاس‍لام، (ال‍دورة‌ال‍ث‍ان‍ی‍ه) ال‍ع‍ی‍ون، رباط، وزاره الاوقاف والشئون الاسلامیه، ۱۹۹۴م.
- البيعة ونظام الحكم في الإسلام، علي أمين جابر آل صفا، ایران، الدار الإسلامية للطباعة والنشر، بی‌تا.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
مقاله
فارسی
- ظرفیت شناسی مفهوم بیعت و تبیین مردم سالار از آن در فقه سیاسی معاصر اهل سنت، ابراهیم کلانتری و سید محسن آل نبی، فصلنامه جستارهای سیاسی معاصر، مهر ۱۴۰۲ش. اطلاعات مقاله را اینجا ببینید
- نسبت‌سنجی درون‌مایه بیعت در اندیشه سیاسی شیعه با ماهیت و کارویژه «رأی» در حقوق اساسی مدرن، حامد نیکونهاد و مهدی زارع، فصلنامه پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، شماره ۱۹، بهار ۱۳۹۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- واکاوی نسبت مشروعیت و بیعت در حکومت علوی، تقی محدر و محمدجواد یاوری سرتختی، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۸۹، پاییز ۱۳۹۷ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- دین حداقلی نقدی بر کتاب جایگاه تشریع، شورا و بیعت در فقه و حقوق اسلامی، عابدین مومنی، دوفصلنامه نقد کتاب فقه و حقوق، شماره ۹ و ۱۰، بهار و تابستان ۱۳۹۶ش. اطلاعات مقاله را اینجا ببینید
- جایگاه تشریع، شورا و بیعت، مسعود بهرامیان، فصلنامه نقد کتاب تاریخ، شماره ۱۶، زمستان ۱۳۹۶ش. اطلاعات مقاله را اینجا ببینید
- شرط و شروط یک تنفیذ؛ بررسی تفاوت نظام بیعت و نظام رأی در اداره جامعه، محمدمهدی میرباقری، ماهنامه سوره اندیشه، شماره ۷۱ - ۷۰، شهریور و مهر ۱۳۹۲ش.
- آیا بیعت اساس حکومت اسلامی را تشکیل می‌دهد؟، جعفر سبحانی، درس‌هایی از مکتب اسلام، شماره ۶۲۰، دی ۱۳۹۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بیعت، سازوکار مشارکت سیاسی مردم در حکومت مهدوی، خدامراد سلیمیان، فصلنامه انتظار موعود، شماره ۳۷، بهار و تابستان ۱۳۹۱ش.
- بیعت در نظام ولایت فقیه و قانون اساسی، عباس پسندیده، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۴۷، بهار ۱۳۸۷ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- مردم سالاری، بیعت و ولایت، سید وحید مصباح، دوفصلنامه پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، شماره ۷۱، مرداد و شهریور ۱۳۸۷ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- جایگاه بیعت و انتخابات در نظام سیاسی اسلام، احسان پورحسین، فصلنامه علوم سیاسی، شماره ۳۹ و ۴۰، پاییز و زمستان ۱۳۸۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بیعت (۱): ادله بیعت در قرآن، محمد مومن قمی، فصلنامه فقه اهل بیت، شماره ۵۱، پاییز ۱۳۸۶ش. مقاله را اینجا ببینید
- بیعت و قدرت: بررسی نقش بیعت در اندیشه سیاسی اسلام، عباس پسندیده، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۴۶، زمستان ۱۳۸۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- «بیعت» پیش از دموکراسی، بررسی اصل «بیعت» در ساختار سیاسی اسلام، محمدرحیم عیوضی، ماهنامه زمانه، سال سوم، شماره ۲۴، شهريور ۱۳۸۳ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بیعت و روش سیاسی حکومت علوی، سید سعید روحانی، فصلنامه فرهنگ کوثر، شماره ۵۳، بهار ۱۳۸۲ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- ماهیت بیعت از منظر حدیث شیعه، احمد دیلمی، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۹، پاییز ۱۳۷۷ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بیعت و نقش آن در حکومت اسلامی، محمد فاکر میبدی، وحدت اسلامی، دوره ۱۰، تیر ۱۳۷۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- قلمرو شورا، بیعت و انتخابات در حکومت اسلامی، علی اکبر رستمی، فصلنامه علوم و معارف قرآنی، شماره ۴، پاييز ۱۳۷۶ش.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بیعت از منظر فقه تطبیقی، محمدمهدی آصفی، دوماهنامه کیهان اندیشه، شماره ۶۲، مهر و آبان ۱۳۷۴ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- تحلیلی فقهی از بیعت، محمدمهدی آصفی، دوماهنامه کیهان اندیشه، شماره ۳۴، بهمن و اسفند ۱۳۶۹ش.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
عربی
- تطبيقات البيعة والانتخاب: دراسة مقارنة، مجلة مركز بابل للدراسات الإنسانية (عراق)، أحمد قاسم حسين الباوي، دوره ۱۲، شماره ۴، ۲۰۲۲م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- البيعة في الفقه السياسي الإسلامي: ماهيتها وآلية تطبيقها، صايل أحمد حسن أمارة، مجلة كلية الشريعة والدراسات الإسلامية (قطر)، دوره ۳۵، شماره ۲، ۲۰۱۸م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- البیعة وأثرها في الاستقرار الاجتماعي والأمني للمجتمع، عبدالرحمن بن عبيد الرفدي، مجلة كلية الدراسات الإسلامية والعربية للبنين بالقاهرة (مصر)، دوره ۳، شماره ۳۵، ۲۰۱۸م / ۱۴۴۰م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- البيعة في النظام السياسي المغربي، الشلالي الشلالي، مجلة مسالك في الفكر والسياسة والإقتصاد (مراکش)، شماره ۴۹ و ۵۰، ۲۰۱۷م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- قراءة في أصول البيعة بالمغرب: مرتكزاتها، وظائفها ودلالاتها، إبراهيم القادري بوتشيش، مجلة عصور الجديدة، دوره ۷، شماره ۲۶، الجزایر، ۲۰۱۷م/ ۱۴۳۸ق.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- البيعة كنظام للحكم الإسلامي وتطبيقها على نظام البيعة بالمملكة العربية السعودية، مصطفي بن لطفي محمد شاكر، مجلة جامعة الجوف للعلوم الاجتماعية (عربستان)، دوره۲، شماره ۱، ۲۰۱۶م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- البيعة في النظام السياسي الإسلامي: مفهومها، حكمها، أهميتها، التوم محمد المشرف الزين، مجلة دراسات حوض النيل (سودان)، دوره ۸، شماره ۱۶، ۲۰۱۴م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- المقدس والإسلام السياسي: دراسة في التوظيف السياسي لنظام البيعة في المغرب، عبدالإله سطي، المجلة العربية لعلم الاجتماع - إضافات، شماره ۲۰ و ۲۱، ۲۰۱۳م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- نحو مفهوم جديد لفقه البيعة، معبدالرحيم عمرمحيي الدين، مجلة أمة الإسلام العلمية (سودان)، شماره ۵، ۲۰۱۰م/ ۱۴۳۱ق.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- البيعة في النظام السياسي المغربي عبر التاريخ : من التنظيم الفقهي الإسلامي إلى التقعيد عرفا دستوريا، عبدالمجيد بوكير، منشورات مجلة الحقوق (مراکش)، سلسلة الأعداد الخاصة، شماره ۲، ۲۰۱۱م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- البيعة في النظام السياسي الإسلامي، فيروز عثمان صالح عثمان، مجلة العلوم والبحوث الإسلامية (سودان)، شماره ۱، ۲۰۱۰م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- خدعوك فقالوا: ان الشورى والبيعة هما الديمقراطية، سيد القمني، أدب ونقد (مصر)، دوره ۱۸، شماره ۲۰۴، ۲۰۰۲م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- البيعة في الإسلام، ومقارنتها بالقانون الدولي العام، السعيد بوركبه، الإحياء (مراکش)، شماره ۱۶، ۲۰۰۰م / ۱۴۲۱ق.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- تطور مفهوم البيعة في المغرب، الصديق الروندة، الإحياء (مراکش)، شماره ۱۱، ۱۹۹۸م/ ۱۴۱۸ق.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- البيعة في الفكر السياسي الاسلامي الحسني، عبدالسلام أحمد فيغو، دعوة الحق، شماره ۳۱۴، ۱۹۹۵م/ ۱۴۱۶ق.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- البيعة والخلافة في الإسلام، الحاج أحمد ابن شقرون، الإحياء (مراکش)، دوره ۴، شماره ۲، ۱۹۸۵م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
پایان‌نامه
فارسی
- رویکردهای فقهی به نقش مردم در حکومت و بازتاب آن در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، نوید ابراهیم‌تبار، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه مازندران، کارشناسی ارشد ۱۳۹۵ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
- مقایسه نهاد بیعت در اسلام با انتخابات در نظام‌های حقوقی معاصر، امین گراوندی، کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه شیراز، ۱۳۹۱ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
- بررسی فقهی کلامی بیعت در اسلام، ایمان حسینیان، کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۹۰ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
عربی
- البيعة في النظام الإسلامي: مقارنة بالعقد الاجتماعي عند الغربيين، طارق رشيد خميس حرامي الكرخي، کارشناسی ارشد، كلية أصول الدين، الجامعة الإسلامية بغداد، عراق، ۲۰۰۷م / ۱۴۲۷ق.
- الاستفتاء السياسي و البيعة: بين الفقه و القانون الدستوري، رامي أحمد محمد حجازي، کارشناسی ارشد، جامعة اليرموک، كلية الشريعة والدراسات الإسلامية، الاردن، ۲۰۰۵م.
- البيعة فقهاً وممارسة: دراسة تطبيقية فى التجربة السودانية، التوم محمد المشرف، رساله دکتری، كلية الآداب، جامعة النيلين، سودان، ۲۰۰۵م / ۱۴۲۶ق.
- البيعة في الإسلام، أحمد محمود آل محمود، رساله دکتری، المعهد الأعلى لأصول الدين، جامعة الزيتونة، تونس، ۱۹۹۰م / ۱۴۱۰ق.
- أهل الشورى و أهل البيعة في الإسلام مع المقارنة بالنظام الديمقراطي، محمد إبراهيم محمد إبراهيم، کارشاسی ارشد، معهد الدراسات الاسلامية، جامعة الازهر، مصر، ۱۹۹۰م.
- البيعة في الكتاب والسنة، بدر بن إبراهيم الصالح الرخيص، کارشناسی ارشد، كلية الدعوة وأصول الدين، جامعة أم القرى، عربستان، ۱۹۸۸م/ ۱۴۰۸ق.
- البيعة والنص في الفقه السياسي الإسلامي، عبدالعزيز بن فهد بن عبدالعزيز العجلان، کارشناسی ارشد، المعهد العالي للقضاء، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، عربستان، ۱۹۸۵م / ۱۴۰۵ق.
- البيعة في النظام السياسي الإسلامي وتطبيقاتها في الحياة السياسية المعاصرة، رملي كابي، کارشناسی ارشد، كلية الشريعة والعلوم الإجتماعية، جامعة أم درمان الاسلامية، سودان، ۱۹۸۷م / ۱۴۰۷ق.
- البيعة في نظام الحكم في الإسلام، عبدالعزيز بن عبدالله المزروع، کارشناسی، المعهد العالي للقضاء، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، عربستان، ۱۹۸۳م / ۱۴۰۳ق.
منابع دیگر
- البيعة في النظام السياسي المغربي؛ سياقها ومرتكزاتها وآثارها، عبدالمجيد بوكير، ۲۰۲۰م. مقاله را اینجا ببینید