شبیه‌سازی انسان
چکیده
شبیه‌سازی انسان ایجاد انسان از غیر راه معمول آن و با آماده‌سازی از سلول‌های انسانی در محیط آزمایشگاهی است. شبیه‌سازی اعضا، همزادسازی و شبیه‌سازی کامل انسان، سه گونۀ مختلف شبیه‌سازی است که احکام جداگانه و گاه مشترکی دارند.
فقیهان اهل‌سنت، به اتفاق آراء، شبیه‌سازی انسان را نامشروع اعلام کرده‌اند، اما در فقه شیعه دیدگاه یکسانی در این موضوع وجود ندارد. از نظر سید محمدسعید حکیم، عبدالکریم موسوی اردبیلی، سید علی سیستانی و محمد مؤمن شبیه‌سازی کامل انسان جایز دانسته شده است، و در مقابل، سید ابوالقاسم خویی، میرزا جواد تبریزی و جعفر سبحانی، به حکم اولی آن را حرام دانسته‌اند؛ همچنین ناصر مکارم شیرازی به حرمت ثانوی آن فتوا داده است.
فقیهانی که شبیه‌سازی کامل انسان را جایز می‌دانند، به اصل اباحه استناد کرده‌اند. از سوی دیگر، از جمله مهمترین دلایل بر حرمت شبیه‌سازی کامل انسان در کلمات فقها، می‌توان به حرمت تغییر در خلق خدا، اختلال نظام، حرمت واردکردن نطفه در رحم غیرهمسر، و اختلاط انساب اشاره کرد.
تعیین نَسَبِ انسان شبیه‌سازی شده، از احکام وضعی پرچالش در مسئله شبیه‌سازی انسان است؛ چنانکه برخی فقیهان، صاحب رحم، بعضی صاحب سلول و گروهی صاحب تخمک را مادر انسان شبیه‌سازی شده دانسته‌اند. به فتوای برخی فقیهان، زنی که نطفه در رحم او رشد کرده، به‌منزلهٔ مادر رضاعی کودک به‌شمار می‌آید. در مقابل، جواد تبریزی بر این باور است که احکام نَسَب و احکام مربوط به ارث در مورد چنین انسان‌هایی جاری نمی‌شود.
تبیین مسئله و جایگاه آن
شبیه‌سازی انسان (عربی: الاستنساخ البشری؛ انگلیسی: Human cloning[۱]) به ایجاد انسان از غیر راه معمول آن و با استفاده از سلول‌های انسانی در محیط آزمایشگاهی گفته می‌شود. شبیه‌سازی یکی از مسائل مستحدثه فقهی و حقوقی است[۲]و به سه‌گونه انجام می‌شود: شبیه‌سازی اعضا، همزادسازی انسان و شبیه‌سازی کامل انسان.
برای شبیه‌سازی انسان فواید و زیان‌های متعددی ذکر شده است؛ فوایدی از جمله امکان بارورسازی زوج‌های عقیم، کمک به سلامت نسل آینده و استفاده از صفات ممتاز افراد و افزایش آنها، و از سوی دیگر، مضراتی از جمله اختلاط انساب، احساس بی‌نیازی از ازدواج، احتمال از بین رفتن جوامع، تشویق به سقط جنین و احتمال سوءاستفاده مجرمان از این روش.[۳]
پیشینه
نخستین حیوان شبیه‌سازی شده در سال ۱۹۹۶م در اسکاتلند متولد شد و در سال ۲۰۰۲م در ایتالیا، برخی محققان مدعی شدند با موفقیت سه جنین انسان را شبیه‌سازی کرده، آن را در رحم انسان کاشته‌اند.[۴] شبیه‌سازی انسان، واکنش‌های مختلف سیاسی و دینی را به‌همراه داشت.[۵] بیشتر مراجع مذهبی دنیا شبیه‌سازی انسان را ممنوع دانستند، با این تفاوت که برخی آن را ذاتاً حرام می‌دانند، ولی عده‌ای معتقدند اگرچه شبیه‌سازی انسان به خودی خود اشکالی ندارد، اما با توجه به پیامدهای آن، این عمل جایز نیست.[۶] کلیسای کاتولیک شبیه‌سازی انسان را عملی غیراخلاقی و ممنوع اعلام کرد.[۷] پروتستان‌ها و یهودیان نیز شبیه‌سازی را جز در برخی موارد نادر (مانند بچه‌دار شدن زوج‌های نابارور) مذموم دانستند.[۸] علمای اهل‌سنت نیز به اتفاق آراء شبیه‌سازی انسان را عملی نامشروع و مغایر اسلام اعلام کردند؛[۹] اما فقیهان شیعه دیدگاه‌های مختلفی، از جواز مطلق تا حرمت مطلق، ارائه داده‌اند.[۱۰]
اقسام شبیه‌سازی
شبیه‌سازی به سه‌گونه انجام می‌شود: شبیه‌سازی اعضا، همزادسازی انسان و شبیه‌سازی کامل انسان؛
شبیه‌سازی عضو عملی است که در آن یکی از سلول‌های انسانی در دستگاه‌های مخصوص پرورش داده می‌شود تا به یکی از اعضای بدن تبدیل شود. از آنجا که نتیجه این کار، بازسازی کامل انسان نیست، برخی این قسم را از مسئله شبیه‌سازی انسان خارج دانسته‌اند.[۱۱] همزادسازی انسان یا تقسیم جنینی[۱۲] روشی است که در آن شبیه‌سازی انسان با استفاده از سلول جنسی انجام می‌گیرد.[۱۳]
شبیه‌سازی کامل انسان به روشی گفته می‌شود که در آن انسان با استفاده از سلول غیرجنسی شبیه‌سازی می‌شود.[۱۴] برای این منظور تخمکِ زنی را پیش از بارور شدن می‌‌شکافند و هسته مرکزی آن را برداشته، هسته یکی از سلول‌های بدن مرد یا زن را (حتی زنی که تخمک از او گرفته شده) درون آن تخمک قرار می‌دهند تا انسانی از آن متولد شود.[۱۵] در این روش انسان به وجود آمده، از همه جهات، مشابه انسانی خواهد بود که سلول از او گرفته شده است.[۱۶]
شبیه‌سازی انسان
شبیه‌سازی انسان به روشی گفته می‌شود که در آن انسان با استفاده از سلول غیرجنسی شبیه‌سازی می‌شود.[۱۴] برای این منظور تخمکِ زنی را پیش از بارور شدن می‌‌شکافند و هسته مرکزی آن را برداشته، هسته یکی از سلول‌های بدن مرد یا زن را (حتی زنی که تخمک از او گرفته شده) درون آن تخمک قرار می‌دهند تا انسانی از آن متولد شود.[۱۵] در این روش انسان به وجود آمده، از همه جهات، مشابه انسانی خواهد بود که سلول از او گرفته شده است.[۱۶]
دیدگاه فقیهان شیعه
صرف‌نظر از برخی مقدمات یا روش‌های حرام در شبیه‌سازی (مانند لمس کردن یا نگاه کردن به بدن نامحرم[۱۷]) فقیهان شیعه در حکم شبیه‌سازی انسان اتفاق نظر ندارند و دیدگاه آنان از جواز تا حرمت مطلق در نوسان است.[۱۸] در شبیه‌سازی فرض‌های مختلفی قابل طرح است که در حکم فقهی اثرگذارند؛ مانند معلوم بودن صاحب سلول یا معلوم نبودن آن، گرفتن سلول از فرد زنده یا میت، و نیز وجود یا عدم وجود رابطه زوجیت بین صاحب سلول و تخمک یا صاحب رحم.[۱۹]
عبدالکریم موسوی اردبیلی و سید علی سیستانی این عمل را جایز می‌دانند[۲۰] و به‌گفتهٔ سید محمدصادق روحانی، دلیلی بر حرمت شبیه‌سازی انسان وجود ندارد.[۲۱] همچنین محمد مؤمن، محمدابراهیم جناتی و محمدعلی گرامی، اصل شبیه‌سازی را جایز و تنها برخی اقسام آن را حرام دانسته‌اند.[۲۲] سید محمدسعید حکیم نه‌تنها شبیه‌سازی انسان را جایز دانسته، بلکه آن را به‌کارگیری سنت خدا و روشی برای شناخت قدرت الهی می‌داند.[۲۳]
در مقابل، برخی فقیهان شبیه‌سازی انسان را به حکم اولی یا حکم ثانوی جایز ندانسته‌اند. سید ابوالقاسم خویی، میرزا جواد تبریزی و جعفر سبحانی شبیه‌سازی انسان را به حکم اولی حرام می‌دانند.[۲۴] مکارم شیرازی نیز معتقد است اگرچه این کار به‌عنوان اولی جایز است، اما با توجه به پیامدهای آن، به‌عنوان ثانوی جایز نیست.[۲۵] حسینعلی منتظری نیز معتقد است با توجه به پیامدهای نامعلوم شبیه‌سازی انسان، باید در چنین امری احتیاط کرد.[۲۶]
دیدگاه اهل‌سنت
به اتفاق آرای علمای اهل‌سنت، شبیه‌سازی انسان عملی نامشروع و بر خلاف اسلام است.[۲۷] در دهمین نشست مجمع فقه اسلامی، که در مکه برگزار شد، مسئله شبیه‌سازی انسان مطرح شد. در بیانیه نهایی این مجمع بر حرمت شبیه‌سازی انسان تأکید شد.[۲۸] تنها موردی که برخی عالمان اهل سنت احتمال دادند شبیه‌سازی انسان جایز باشد، شبیه‌سازی برای زوجین نابارور است؛ اما این مورد نیز در مجامع علمی اهل سنت، حرام دانسته شد.[۲۹] فقیهان اهل سنت با دلیل‌های کلامی، فقهی، اخلاقی، اجتماعی و علمی بر حرمت شبیه‌سازی انسان استدلال کرده‌اند.[۳۰] از جمله ادله آنها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- ادله کلامی: تحدی با خالق، تغییر خلق خدا و نقض سنت زوجیت؛[۳۱]
- ادله‌فقهی: اختلاط انساب، ابهام در روابط خویشاوندی و امکان شکل‌گیری روابط نامشروع؛[۳۲]
- ادله اخلاقی: نقض کرامت انسانی، استفاده ابزاری از انسان‌ها و نابودی جنین‌های ناخواسته؛[۳۳]
- ادله اجتماعی: برهم خوردن توازن جنسیتی، بی‌هویتی افراد شبیه‌سازی شده و نابودی بنیان خانواده؛[۳۴]
- ادله علمی: پیری زودرس و افزایش بیماری‌های ژنتیکی.[۳۵]
دلایل حرمت شبیه‌سازی
بر اساس اصل اباحه، تمامی افعال و تصرفات انسان جایز است و تنها زمانی حرام می‌شود که دلیلی بر حرمت آن وجود داشته باشد.[۳۶] بنابراین برای جایز دانستن شبیه‌سازی لازم نیست دلیلی بر جواز آن اقامه شود، بلکه پاسخ دادن از ادله‌ای که بر حرمت آن اقامه شده، کافی است.
حرمت تغییر در خلق خدا
جعفر سبحانی شبیه‌سازی انسان را تصرف در خلقت خدا، و به همین دلیل آن را حرام دانسته است.[۳۷] گفته شده این استدلال، در همزادسازی نیز جاری است. در توضیح این استدلال می‌گویند: از آنجا که در آیه ۱۱۹ سوره نساء، تغییر در خلقُ الله، عملی شیطانی معرفی شده و از سوی دیگر شبیه‌سازی و همزادسازی از مصادیق تغییر در خلق خدا است، پس این عمل حرام است.
محمد مؤمن این استدلال را بسیار ضعیف دانسته، معتقد است با استناد به روایت‌های تفسیری[۳۸]، این آیه ناظر به تغییر دین خدا و ایجاد بدعت در دین است، اما آنچه در مراحل همزادسازی انسان رخ می‌دهد، همانند کاشتن بذر گیاهان و درختان، همگی به اراده خدا انجام می‌شود.[۳۹]
اختلال نظام
به باور جواد تبریزی و جعفر سبحانی، شبیه‌سازی انسان موجب اختلال نظام می‌شود و به همین دلیل به‌عنوان اولی حرام است.[۴۰] اگرچه در عبارات علما، این استدلال تنها درباره شبیه‌سازی مطرح شده، اما آن را می‌توان در مواردی از همزادسازی نیز مطرح کرد. در توضیح این استدلال گفته شده که شبیه‌سازی انسان در نهایت به هرج و مرج در جامعه می‌انجامد؛ چرا که ممکن است در شناختن مجرم‌ها اشتباه صورت گیرد یا مجرم‌ها هیچگاه شناخته نشوند.[۴۱]
در پاسخ گفته شده که این اشکال تنها در صورتی مطرح می‌شود که شبیه‌سازی انسان به‌صورت گسترده انجام شود؛ ولی این استدلال دلیلی بر حرمت شبیه‌سازی در موارد اندک نیست.[۴۲] برخی محققان نیز با اشکال صغروی به این استدلال بر این باورند که شبیه‌سازی انسان به تطابق صددرصدی افراد نمی‌انجامد و به همین دلیل هیچگاه منجر به هرج و مرج نمی‌شود.[۴۳]
حرمت بهرهوری از رحم زن بیگانه
ممکن است گفته شود با استناد به آیه ۵ سوره مؤمنون و آیه ۳۱ سوره نور (درباره حفظ شرمگاه از غیر همسر) زنان باید شرمگاه خود را از بهرهوری بیگانگان حفظ نمایند؛ چرا که دلیلی وجود ندارد که حفظ شرمگاه، تنها به حفظ آن از عمل آمیزش اختصاص داشته باشد؛ ازاین‌رو با توجه به اطلاق این آیه، می‌توان گفت شبیه‌سازی انسان در رحم زنان جایز نیست، چرا که قراردادن سلول مرد بیگانه درون رحم و تخمک زنِ نامحرم، از مصادیق بارز بهرهوری بیگانگان است.[۴۴]
محمد مؤمن از استدلال به آیه چنین پاسخ داده که اولاً مفاد این آیه به بهرهوری جنسی اختصاص دارد و مواردی مانند پرورش سلول در رحم زن را شامل نمی‌شود؛ ثانیاً چنین استدلالی تنها بر حرمت شبیه‌سازی انسان در رحم زن نامحرم دلالت دارد، اما موارد دیگر شبیه‌سازی انسان، مانند بهرهوری از رحم همسرِ دیگر مرد یا کنیز او برای شبیه‌سازی، بی‌اشکال است.[۴۵]
اختلاط انساب
جواد تبریزی و جعفر سبحانی بر این باورند که شبیه‌سازی انسان اختلاط انساب را در پی دارد و به همین دلیل حرام است؛[۴۶] چراکه ممکن است صاحبان سلول‌ها معلوم نباشد و مشخص نشود که انسان به وجود آمده، از کدامین سلول به وجود آمده است و به همین دلیل پدر و مادر او قابل تعیین نباشد. محمدابراهیم جناتی این استدلال را ناکافی دانسته است. به گفته او شبیه‌سازی انسان تنها در صورتی که به صورت بسیار گسترده و از بانک سلولی استفاده شود، موجب اختلاط نسب می‌شود؛ اما در صورت به کارگیری محدود آن، اختلاط در نسب رخ نخواهد داد.[۴۷]
نسب انسان شبیه‌سازی شده
یکی از چالش‌های فقهی در موضوع شبیه‌سازی انسان وضعیتِ نَسَب است؛ زیرا مسائل فقهی متعددی مانند ارث، نفقه، محرمیت بر آن مترتّب می‌شود. فقیهان شیعه در این مسئله که پدر و مادرِ انسان شبیه‌سازی شده چه کسی است، اقوال مختلفی دارند.[۴۸] برخی صاحب رحم، گروهی صاحب تخمک و بعضی صاحب سلول را مادر انسان شبیه‌سازی شده دانسته‌اند.[۴۹] جواد تبریزی بر این باور است که احکام والدین، فرزندی، خواهری و برادری و احکام مربوط به ارث در مورد کودکانی که از این راه متولد می‌شوند، جاری نمی‌شود.[۵۰] همچنین گفته شده در برخی فرض‌ها ممکن است دو نفر همزمان مادرِ انسان شبیه‌سازی شده باشند؛ مانند اینکه هسته سلول زنی به تخمکِ فاقد سلول از زن دیگر منتقل شده و در رحم او رشد کند.[۵۱]
صاحب سلول
محمدابراهیم جناتی معتقد است، انسان شبیه‌سازی شده، تابع سلول اولیه است؛ در صورتی که سلولِ نخستین از مرد گرفته شده باشد، آن مرد، پدر و اگر از زن گرفته شده باشد، آن زن مادر اوست و همانند فرزندان دیگر، از آن مرد یا زن ارث می‌برد.[۵۲] سید کاظم حائری نیز بر همین باور است.[۵۳]
سید محمدسعید حکیم و حسن جواهری با رد این دیدگاه معتقدند در عرف، تنها صاحب اسپرم یا صاحب تخمک بودن، برای پدر یا مادر دانستن شخص کافی نیست؛ ازاین‌رو در شبیه‌سازی انسان، افرادی که صاحب سلول اولیه هستند، پدر یا مادر شخص نیستند.[۵۴] سید محمدسعید حکیم با استدلال به آیه ۸ سوره سجده (ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ مَاءٍ مَهِينٍ) معتقد است نسل انسان تنها به کسی گفته می‌شود که از منی فرد باشد.[۵۵] همچنین حسن جواهری معتقد است صاحب سلول، نسبتی با انسان شبیه‌سازی شده ندارد، بلکه فرد صاحب تخمک (تخمکِ خالی‌شده از هسته)، مادر او به شمار می‌آید.[۵۶]
صاحب رحم
سید ابوالقاسم خویی و محمد آصف محسنی با استناد به آیه ۲ سوره مجادله (إِنْ أُمَّهَاتُهُمْ إِلَّا اللَّائِي وَلَدْنَهُمْ) صاحب رحم را مادر شرعی فرد شبیه‌سازی شده دانسته‌اند. به باور آنها از منسوب بودن تخمک به یک زن، نمی‌توان مادر شرعی را شناخت، بلکه مادر شرعی کودک، زنی است که نطفه در رحم او رشد می‌کند و فرزند را به دنیا می‌آورد.[۵۷] اما سید کاظم حائری با رد این استدلال معتقد است آیه ۲ سوره مجادله در مقام تعریف تعبدی مادر نیست؛ بلکه از نظر عرف، مادر حقیقی، همان زنِ صاحب تخمک است و عُقلا نیز این مسئله را روشن می‌دانند؛ ازاین‌رو انسان‌هایی که از روش همزادسازی متولد می‌شوند، با افراد دوقلو یا چندقلویی که از راه طبیعی به دنیا می‌آیند، هیچ تفاوتی ندارند و مادر آنها، زنِ صاحب تخمک است، نه زنی که نطفه در رحم او رشد کند.[۵۸]
مادر رضاعی بودن صاحب رحم
برخی فقیهان معتقدند زنی که تخمک از آنِ او نیست و نطفه تنها در رحم او رشد کرده است، به منزله مادر رضاعی کودک به‌شمار می‌آید.[۵۹] در تبیین این دیدگاه گفته شده آنچه موجب رضاع می‌شود، تأثیر شیر آن مادر در رشدِ گوشت، خون و استخوان کودک است؛ حال آنکه تأثیر مادری که رحمش محل رشد کودک بوده، قطعا بیشتر از مادر رضاعی است.[۶۰] سید کاظم حائری در رد این استدلال معتقد است، تأثیر شیر مادر در رشد کودک، تنها ملاک برای رضاعی شدن مادر نیست و باید ملاک‌های تعبدی دیگری نیز لحاظ شود؛[۶۱] از جمله آنکه، مطابق صحیحه یونس بن یعقوب، زنی که بدون به دنیا آوردن فرزند، شیر دارد و شیرش موجب رشد کودک شیرخواره شود، تأثیری در رضاع ندارد.[۶۲]
منابع مطالعاتی
در موضوع شبیه‌سازی انسان ده‌ها کتاب، مقاله و پایان‌نامه نوشته شده است. با این حال گفته شده آثار شیعی نوشته شده در این موضوع، بسیار کمتر از آثار اهل سنت است.[۶۳] از جمله می‌توان به کتاب‌های «الاستنساخ بین التقنیة و التشریع» به قلم سید علی موسوی سبزواری، «شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام» نوشته سید حسن اسلامی و جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه تألیف سید اصغر ناظم‌زاده قمی اشاره کرد. همچنین شبیه‌سازی انسانی از منظر فقه و اخلاق نوشته سید مصطفی محقق داماد و شبیه‌سازى اثر محمد مومن ازجمله مقالات نوشته شده در این باره است.
پانویس
- ↑ سلطانی و ناصری، مسائل مستحدثه پزشکی، ص۱۹.
- ↑ معینی‌فر و حاجیعلی، «نسب طفل شبیه‌سازی شده در نظام حقوقی اسلام»، ص۱۱۰.
- ↑ تسخیری، «نگاهی به موضوع شبیه‌سازی انسان به کمک تکنولوژی جدید»، ص۶۵-۶۶.
- ↑ آقایان و ارجمند، «شبیه‌سازی انسان، تاریخچه و نگاه دینی».
- ↑ اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ص۵۵-۶۵.
- ↑ صادقی، «همانندسازی انسان...»، ص۵۶.
- ↑ اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ص۱۰۹.
- ↑ صادقی، «همانندسازی انسان...»، ص۴۲-۴۳.
- ↑ شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ص۲۰۰.
- ↑ محقق داماد، «شبیه‌سازی انسان از منظر فقه و اخلاق»، ص۱۵.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۰.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۸۲.
- ↑ ناظم‌زاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، ص۱۷۴.
- ↑ ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ ناظم‌زاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، ص۱۷۴.
- ↑ ۱۵٫۰ ۱۵٫۱ ناظم‌زاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، ص۱۷۹.
- ↑ ۱۶٫۰ ۱۶٫۱ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۳.
- ↑ حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ص۲۳؛ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۵.
- ↑ محقق داماد، «شبیه‌سازی انسان از منظر فقه و اخلاق»، ص۱۵.
- ↑ موسوی سبزواری، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، ص۴۴-۴۵.
- ↑ موسوی اردبیلی، «شبیه‌سازی انسان چه حکمی دارد؟»؛ سیستانی، «پرسش و پاسخ شبیه‌سازی»، سایت دفتر آیت‌الله سیستانی.
- ↑ روحانی، استفتائات، ج۲، ص۲۲۶.
- ↑ نگاه کنید به: مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۰-۸۰؛ جناتی، «گفتوگو با آیت‌الله جناتی»، ص۱۷؛ گرامی، استفتائات، ج۱، ص۲۹۱.
- ↑ حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ص۲۲.
- ↑ خویی و تبریزی، احکام شرعی بانوان، ص۳۵۹؛ تبریزی، صراط النجاة، ج۷، ص۲۳۰؛ سبحانی، استفتائات، ج۲، ص۲۵۶.
- ↑ مکارم شیرازی، احکام غرب‌نشینان، ص۱۵۳.
- ↑ منتظری، پاسخ به پرسش‌های دینی، ص۴۲۷.
- ↑ اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ص۲۰۰.
- ↑ موسوی، قرارات مجمع الفقه الاسلامی، ص۲۸۲.
- ↑ اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ص۲۰۷-۲۰۸.
- ↑ اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ص۲۰۹.
- ↑ اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ص۲۱۱-۲۳۳.
- ↑ اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ص۲۶۳-۲۸۰.
- ↑ اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ص۳۲۱-۳۲۶.
- ↑ مختاری، و آقامحمدی، «بررسی آرای فقهی فریقین در مسائل اجتماعی شبیه‌سازی انسان»، ص۴۴-۴۷.
- ↑ اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ص۴۲۰-۴۲۵.
- ↑ تسخیری، «نگاهی به موضوع شبیه‌سازی انسان به کمک تکنولوژی جدید»، ص۶۰.
- ↑ سبحانی، استفتائات، ج۲، ص۲۵۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: بحرانی، البرهان، ج۲، ص۱۷۵.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۲.
- ↑ تبریزی، صراط النجاة، ج۷، ص۲۳۰؛ سبحانی، استفتائات، ج۲، ص۲۵۶.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۶؛ جواهری، بحوث فی الفقه المعاصر، ج۲، ص۳۰۲.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۶؛ جواهری، بحوث فی الفقه المعاصر، ج۲، ص۳۰۲.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۱۰۸؛ اسلامی، «شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه شیعه؛ بررسی چهار دیدگاه»، ص۶۴.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۳-۵۴.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۴-۵۵.
- ↑ تبریزی، صراط النجاة، ج۷، ص۲۳۰.
- ↑ جناتی، «گفتوگو با آیت‌الله جناتی، ص۱۷.
- ↑ معینی‌فر، و فریبا حاجیعلی، «نسب طفل شبیه‌سازی شده در نظام حقوقی اسلام»، ص۱۱۲-۱۲۱.
- ↑ معینی‌فر، و فریبا حاجیعلی، «نسب طفل شبیه‌سازی شده در نظام حقوقی اسلام»، ص۱۱۵.
- ↑ تبریزی، صراط النجاة، ج۷، ص۲۳۰.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۹۶؛ زنجانی، «پرسش و پاسخ از محضر آیت‌الله سید عزالدین زنجانی»، ص۳۴.
- ↑ جناتی، «گفتوگو با آیت‌الله جناتی»، ص۱۷.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۴۴.
- ↑ حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ص۲۵-۲۶؛ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۹۹.
- ↑ حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ص۲۵.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۹۷.
- ↑ خویی، مسائل و ردود، ج۲، ص۳۲۰؛ محسنی، الفقه و مسائل طبیه، ج۱، ص۴۰۹.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۹-۴۰.
- ↑ جناتی، «گفتوگو با آیت‌الله جناتی»، ص۲۱.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۴۱.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۴۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۵، ص۴۴۶.
- ↑ اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ص۴۷۲.
منابع
- آقایان، حمیدرضا، و بابک ارجمند، «شبیه‌سازی انسان، تاریخچه و نگاه دینی»، در سایت دایرة المعارف اخلاق پزشکی اسلامی، تاریخ درج: ۲۲ خرداد ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- اسلامی، سید حسن، «شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه شیعه؛ بررسی چهار دیدگاه»، در مجله کاوشی نو در فقه اسلامی، شماره ۴۴، ۱۳۸۴ش.
- اسلامی، سید حسن، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۶ق.
- بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، موسسه بعثت، ۱۳۷۴ش.
- تبریزی، میرزا جواد، صراط النجاة فی اجوبة الاستفتائات، قم، دار الصدیقة الشهیده، ۱۴۳۶ق.
- تسخیری، محمدعلی، «نگاهی به موضوع شبیه‌سازی انسان به کمک تکنولوژی جدید»، در مجله فقه اهل بیت، شماره ۵۲، زمستان ۱۳۸۶ش.
- جناتی، محمدابراهیم، «گفتوگو با آیت‌الله جناتی»، در مجله فقه، شماره ۴۶، زمستان ۱۳۸۴ش.
- جواهری، حسن، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، در مجله کاوشی نو در فقه اسلامی، شماره ۴۷، بهار ۱۳۸۵ش.
- جواهری، حسن، بحوث فی الفقه المعاصر، بیروت، دار الذخائر، بی‌تا.
- حائری، سید کاظم، «شبیه‌سازی انسان»، در مجله فقه اهل بیت، شماره ۵۵، پاییز ۱۳۸۷ش.
- حکیم، سید محمدسعید، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، قم، دار الهلال، ۱۳۹۲ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، مسائل و ردود، بیروت، دار الزهراء، ۱۴۱۶ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، و میرزا جواد تبریزی، احکام شرعی بانوان، قم، دار الصدیقة الشهیدة، ۱۳۹۱ش.
- روحانی، سید محمدصادق، استفتائات، قم، حدیث دل، ۱۳۸۳ش.
- زنجانی، سید عزالدین، «پرسش و پاسخ از محضر آیت‌الله سید عزالدین زنجانی»، در مجله فقه، شماره ۴۶، زمستان ۱۳۸۴ش.
- سبحانی، جعفر، استفتائات، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۹ش.
- سلطانی، عباسعلی، و حسین ناصری، مسائل مستحدثه پزشکی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش.
- سیستانی، سید علی، «پرسش و پاسخ شبیه‌سازی»، سایت دفتر آیت‌الله العظمی سیستانی، تاریخ بازدید: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- صادقی، محمود، «همانندسازی انسان (مروری بر دیدگاه‌های مراجع ادیان آسمانی و بررسی آن از نظر فقه اسلامی)»، در مجله مدرس علوم انسانی، شماره ۳۴، پاییز ۱۳۸۳ش.
- صانعی، یوسف، چکیده اندیشه‌ها، قم، میثم تمار، ۱۳۸۷ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- گرامی، محمدعلی، استفتائات، قم، دفتر آیت‌الله گرامی، ۱۳۸۲ش.
- مؤمن، محمد، «شبیه‌سازی»، در مجله فقه، شماره ۴، زمستان ۱۳۸۴ش.
- محسنی، محمد آصف، الفقه و مسائل طبیه، قم، بوستان کتاب، ۱۴۲۶ق.
- محقق داماد، سید مصطفی، «شبیه‌سازی انسان از منظر فقه و اخلاق»، در مجله حقوق پزشکی، شماره ۱، تابستان ۱۳۸۶ش.
- محمدی قائینی، محمد، المبسوط فی فقه المسائل المعاصره (المسائل الطبیة)، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۴۲۷ق.
- مختاری، محمدحسین، و مرتضی آقامحمدی، «بررسی آرای فقهی فریقین در مسائل اجتماعی شبیه‌سازی انسان»، در مجله فقه مقارن، شماره ۱۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۷ش.
- معینی‌فر، محدثه، و فریبا حاجیعلی، «نسب طفل شبیه‌سازی شده در نظام حقوقی اسلام»، در مجله فقه و حقوق خانواده، شماره ۵۲، بهار و تابستان ۱۳۸۹ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، احکام غرب‌نشینان، قم، امام علی بن ابی‌طالب(ع)، ۱۳۹۵ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، کتاب النکاح، قم، مدرسه امام علی(ع)، ۱۳۸۰ش.
- منتظری، حسینعلی، پاسخ به پرسش‌های دینی، قم، دفتر آیت‌الله منتظری، ۱۳۹۴ش.
- موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم، «شبیه‌سازی انسان چه حکمی دارد؟»، در سایت پایگاه اطلاع‌رسانی حسینیه حضرت آیت‌الله العظمی سید عبدالکریم موسوی اردبیلی، تاریخ درج: ۱۲ خرداد ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- موسوی سبزواری، علی، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، بی‌جا، چاپخانه کوثر، ۱۴۲۳ق.
- موسوی، محمدکاظم، قرارات مجمع الفقه الاسلامی مع مقارنتها بآراء الإمامیة الاثنی‌عشریة، تهران، المرکز العالی للدراسات التقربیه، ۱۴۳۳ق.
- ناظم‌زاده قمی، سید علی‌اصغر، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، قم، بوستان کتاب، ۱۴۰۲ق.