کاربر:Khoshnudi/صفحه تمرین
فارکس بازار مبادله ارزهای مختلف است که معامله‌گران از طریق نوسان قیمت، سود می‌کنند یا زیان می‌بینند. شکل ساده تبادل ارزها چالش فقهی ندارد، ولی امروزه به‌علت گسترده شدن حوزه فعالیت فارکس، از شکل ساده خود فراتر رفته است؛ این گسترش از جمله در تعداد نمادهای قابل معامله در فارکس است؛ چرا که فارکس ابتدا فقط بر تبادل ارزها تمرکز داشت، ولی امروزه از نمادهای معاملاتی دیگری مانند فلزات، منابع انرژی، کالا، سهام شرکت‌های بورسی، شاخص‌های سهام و ارزهای دیجیتال نیز پشتیبانی می‌کند. از سوی دیگر، فارکس از جهت شیوه معاملات نیز گسترش یافته است؛ مانند معاملات اهرمی یا ضریب‌دار و معاملات معکوس و سواپ شبانه، که آن را نیازمند پژوهش فقهی می‌سازد.
بازار فارکس به‌دلیل ویژگی‌هایی که نسبت به سایر بازارهای مالی دارد، امروزه مورد توجه فعالان اقتصادی قرار گرفته، و با توجه به رغبت عمومی به این بازار، سؤالاتی در این زمینه مطرح شده و همین بر اهمیت بررسی فقهی آن افزوده است. بررسی تألیفات در زمینه فارکس گواه آن است که این موضوع به‌صورت تخصصی در پژوهش‌های فقهی مورد توجه قرار نگرفته و به نظر می‌رسد با توجه به منع قانونی معاملات فارکس در ایران، این موضوع از اولویت پژوهشی برخوردار نبوده است.
تبیین موضوع و ماهیت و شیوه معاملات در بازار فارکس دارای اهمیت است، زیرا نوع عقود شرعی به کار رفته در این بازار تنها با شناخت شیوه معاملات ممکن میشود. شیوه معاملات در بازار فارکس متفاوت است و حکم صحت یا بطلان درباره کلیت فارکس مناسب نیست. از این رو، لازم است پس از کشف ماهیت این معاملات، انطباق‌شان بر عقود شرعی یک‌به‌یک بررسی شود که آیا اساساً جزو عقود مستحدثه است یا خیر، و در نهایت حکم شرعی معاملات بر اساس احکام اولیه و ثانویه و ادله قائلان آن، بیان و بررسی شود. صحت اکثر معاملات در بازار فارکس با رعایت برخی شرایط قابل تصدیق است.
جایگاه و اهمیت در فقه معاصر
فارکس (Forex) بازاری است که در آن ارزهای مختلف با یکدیگر مبادله می‌شوند[۱][۲] و به‌دلیل ویژگی‌هایی که نسبت به بازارهای دیگر دارد، امروزه مورد توجه فعالان اقتصادی قرار گرفته است؛ از جمله این ویژگی‌ها، حجم بسیار زیاد معاملات، سرعت نقدشوندگی بالا، سرعت در انجام معاملات، دسترسی سریع و آسان و عدم نیاز به سرمایه اولیه زیاد است.[۳] با توجه به رغبت عمومی به این بازار، سؤالاتی در این زمینه مطرح شده و همین اهمیت بررسی فقهی موضوع را دوچندان کرده است.
پرسش‌های فقهی درباره معاملات فارکس، بررسی آن در فقه معاصر را ضروری ساخته است؛ اینکه اساساً ماهیت قراردادهای فارکس چیست؟ آیا از عقود مستحدثه هستند یا تحت‌عناوین عقود شرعی قرار می‌گیرند؟ حکم شرعی معاملات فارکس چیست؟ آیا حکم کلی درباره معاملات فارکس صحیح است، یا انواع مختلف معاملات فارکس نیاز به بررسی مستقل دارد؟
شکل ساده تبادل ارزها چالش فقهی ندارد، ولی امروزه این حیطه به‌علت گسترده شدن حوزه فعالیت فارکس، از شکل ساده خود فراتر رفته است؛ این گسترش از یک سو، در تعداد نمادهای قابل معامله در فارکس است؛ چرا که ابتدا فقط بر تبادل ارزها تمرکز داشت، ولی امروزه از نمادهای معاملاتی دیگری مانند فلزات، منابع انرژی، کالا، سهام شرکت‌های بورسی، شاخص‌های سهام و ارزهای دیجیتال پشتیبانی می‌کند. همچنین گسترش فارکس از جهت شیوه معاملات، مانند معاملات اهرمی یا ضریب‌دار و معاملات معکوس و سواپ شبانه، نیازمند پژوهش است.
پژوهش‌هایی در این زمینه انجام شده است، ولی از آنجا که فارکس مسئله‌ای نوپدید در مباحث فقهی است و از سوی دیگر بازار فارکس همواره در حال توسعه و برخورداری از امکانات جدید است، نیاز به پژوهش‌های دقیق‌تر و بیشتری در این زمینه احساس میشود.
سابقه پژوهش
پژوهش‌هایی در این زمینه انجام شده است که از جمله آنها می‌توان به مقاله تحلیل فقهی بازار بین‌المللی فارکس با تکیه بر ممنوعیت آن در قوانین ایران[۴] و مقاله تبیین ماهیت و چیستی بازار فارکس و بایسته‌های آن در فقه و حقوق ایران[۵] و موضوع‌شناسی بازار فارکس[۶] اشاره کرد.
معرفی بازار فارکس
فارکس (Forex) برگرفته از Foreign Exchange Market، بازاری است که در آن ارزهای مختلف با یکدیگر مبادله می‌شوند[۷][۸] و معامله‌گران از طریق نوسانات قیمتی سود و زیان می‌کنند.[۹] فارکس بزرگترین بازار مالی در دنیا است و بیشترین گردش مالی در آن صورت می‌گیرد.[۱۰] این بازار به‌صورت غیرمتمرکز (decentralized) است؛ یعنی مکان فیزیکی مشخصی ندارد و صرفاً به‌صورت مجازی و بر بستر اینترنت فعالیت دارد.[۱۱]
فارکس در ابتدا فقط بر تبادل ارزها تمرکز داشت که اصطلاحاً به آن جفت‌ارز (currency pairs) می‌گویند. با توسعه این بازار، آنچه که امروزه به معاملات فارکس مشهور است، از مفهوم نخستین فاصله گرفته و دارای ابعاد گسترده‌تری شده است که علاوه بر جفت‌ارزها از نمادهای معاملاتی دیگری مانند فلزات، منابع انرژی، کالا، سهام شرکت‌های بورسی، شاخص‌های سهام و ارزهای دیجیتال پشتیبانی می‌کند.[۱۲]
انواع معاملات فارکس و شیوه آن
شناخت چگونگی انجام معاملات فارکس به تبیین ماهیت فقهی آن کمک خواهد کرد، و نیز روشن خواهد کرد که آیا معاملات فارکس عقود جدیدی هستند یا قابل انطباق بر عقود شرعی‌اند.
معاملات در بازار فارکس به‌صورت فیزیکی نیست و ارز یا کالای خریداری شده قابل تحویل نیست و فقط از نوسانات قیمتی سود یا ضرر حاصل میشود.[۱۳] فارکس بازاری دوطرفه است؛ یعنی هم از بالا رفتن قیمت و هم از پایین آمدن قیمت یک نماد می‌توان کسب سود کرد.[۱۴] معامله‌گران حتی در صورتی که کالا در سبد دارایی‌های‌شان موجود نباشد، باز هم می‌توانند آن را بفروشند؛ به این صورت که در حقیقت کارگزاران فارکس کالا را به آنها قرض می‌دهد و پس از پایین آمدن، قیمت کالا را خریداری کرده و قرضش را به کارگزار ادا می‌کند و از تفاوت قیمتْ سود کسب می‌کند.
معاملات در بازار فارکس به پنج دسته تقسیم میشود. برای تبیین ماهیت معاملات در فارکس، لازم است که شیوه معامله نمادهای مختلف، به‌صورت تفکیک شده، مورد بررسی قرار گیرد.
- معاملات جفت‌ارزها
در بازار فارکس، هر ارز با نمادی اختصاصی مشخص شده، و به دو ارزی که با هم مبادله می‌شوند، جفت‌ارز (Currency pairs) می‌گویند. ارز اول را ارز پایه و ارز دوم را ارز متقابل می‌نامند. ارزش هر ارز در مقابل ارز دیگر نسبت‌سنجی میشود که در اصطلاح به آن نرخ برابری (Exchange rate) می‌گویند. برای مثال یورو با نماد (EUR) و دلار با نماد (USD) شناخته میشود و نماد این جفت‌ارز را به‌صورت (EUR/USD) نشان می‌دهند و بیانگر نرخ برابری یورو به دلار است که یورو ارز پایه و دلار ارز متقابل است. معامله خرید جفت‌ارز، به‌معنای خرید ارز پایه (یورو)، و پرداخت ارز متقابل (دلار) است و معامله فروش به‌معنای فروش ارز پایه (یورو) و دریافت ارز متقابل (دلار) است. به‌عنوان مثال، نرخ برابری (EUR/USD) یعنی ارزش یورو نسبت به دلار ۱.۰۴ است. به‌بیان ساده، در ازای ۱ یورو، ۱.۰۴ دلار باید پرداخت شود.[۱۵]
منطق ثبت سفارش در فارکس به این صورت است که اگر معامله‌گر پیش‌بینی کند که ارزش دلار نسبت به یورو کاهش خواهد یافت، سفارش خرید (EUR/USD) را ثبت می‌کند و بالعکس اگر احتمال افزایش ارزش دلار نسبت به یورو را بدهد، سفارش فروش (EUR/USD) را ثبت می‌کند. بعد از ثبت و انجام معامله، در صورتی که جهت بازار طبق پیش‌بینی معامله‌گر باشد، می‌تواند با بستن معامله سود کند و اگر بر خلاف پیش‌بینی باشد ضرر می‌کند.[۱۶]
- معاملات کالاها
فارکس بستری فراهم کرده است که علاوه بر معاملات جفت‌ارز، کالاها (Commodity) مانند فلزات و منابع انرژی نیز در آن خرید و فروش شوند. شیوه معاملات در این موارد پیچیدگی جفت‌ارزها را ندارد و در حقیقت خرید و فروش معمولی است که با دلار انجام میشود. برای مثال، در مبادله طلا و دلار که با نماد XAU/USD نشان داده میشود، با پرداخت دلار می‌توان یک انس طلا خریداری کرد.[۱۷]
- معاملات ارزهای دیجیتال
ارزهای دیجیتال (Cryptocurrency) مانند بیتکوین (Bitcoin) و اتریوم (Ethereum) نیز در بازار فارکس قابل معامله هستند.[۱۸]
- معاملات شاخص‌های اقتصادی و سهام شرکت‌ها
در فارکس شاخص‌های اقتصادی مانند شاخص دلار (U.S DOLLAR CURRENCY INDEX) یا شاخص سهام‌های آمریکا مثل داوجونز (DJI) و نزدک (NDQ) و اس‌اندپی (SPX) یا شاخص سهام‌های آلمان (DAX) و برخی دیگر از کشورها قابل معامله است.[۱۹] سهام شرکت‌های بورسی (Stock) نیز در فارکس قابل خرید و فروش است.[۲۰]
کارگزاران
گستردگی بازار فارکس نیازمند وجود واسطه بین مشتریان و بازار بین‌المللی فارکس است که همین امر سبب پیدایش کارگزاران (broker) شد که خدمات واریز و برداشت و ثبت سفارش و ارتباط بین خریدار و فروشنده را بر عهده دارند. کارگزاران فارکس دو نوع هستند:[۲۱]
- کارگزاران واقعی که حضور واقعی در بازار ارز دارند و با پول مشتریان اقدام به خرید و فروش واقعی می‌کنند.[۲۲]
- در مقابل، کارگزارانی که اصطلاحاً به آنها مارکت میکر (Market Maker) می‌گویند که خرید و فروش واقعی ندارند و صرفاً صفحه‌ای مجازی در فضای اینترنت تشکیل داده‌اند و معاملات صوری انجام می‌دهند.[۲۳]
توجه به انواع کارگزاران از این جهت مهم است که اشکال برخی صاحبنظران به اینکه معاملات فارکس صوری است، به‌دلیل عدم تفکیک همین مسئله است.
بررسی حکم فقهی
نسبت به صحت معاملات فارکس اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی فقها مثل سید علی سیستانی در این زمینه اظهارنظر فقهی نکرده‌اند و به دیگر فقها ارجاع داده‌اند.[۲۴]
عدم مشروعیت و ادله آن
اکثر فقها و پژوهشگران معاصر معاملات فارکس را مشروع نمی‌دانند و ادله مختلفی بر عدم مشروعیت آن اقامه کرده‌اند. این ادله در دو دسته حکم اولیه و حکم ثانویه ارائه شده است.
عدم مشروعیت طبق ادله اولیه
- خرید و فروشِ ارزش مال: سید موسی شبیری زنجانی عقیده دارد که معاملات فارکس را خرید و فروشِ ارزش مال است، نه خود مال؛ و از همین جهت صحیح نیست. زیرا بیع، مبادله مال با مال است.[۲۵] این نوع معامله در حقیقت نوعی قرارداد مابه‌التفاوت یا CFD است که طرفین بدون اینکه مالک ارز یا سهم یا کالایی باشند، اقدام به خرید و فروش آن می‌کنند.
- غیرواقعی بودن: به‌گفته لطف‌الله صافی گلپایگانی، معاملات فارکس خرید و فروش واقعی نیست و در واقع نوعی شرط‌بندی است؛[۲۶] زیرا در فارکس هیچ ارزی خرید و فروش نمی‌شود، بلکه معامله‌گر فقط نرخ ارز را حدس می‌زند و شرط‌بندی می‌کند که نرخ تبدیل، افزایش یا کاهش پیدا می‌کند. وقتی کارگزار در سایت یا پلتفرم معاملاتی‌اش قیمت‌ها را می‌گذارد، در واقع این نرخ‌ها را از بازار اسپات به عنوان مرجع بازخوانی می‌کند.[۲۷]
- عدم امکان تحویل کالا: ناصر مکارم شیرازی به‌دلیل اینکه امکان تحویل کالا وجود ندارد، معاملات فارکس را باطل می‌داند.[۲۸]
- ربوی بودن: برخی پژوهشگران، معاملات فارکس را شامل ربا می‌دانند؛ به‌گفته آنان، اعتباری که کارگزار به معامله‌گر می‌دهد که بر مبنای آن خرید و فروش انجام شود، در حقیقت قرض از طرف کارگزار است و از آنجا که بعد از بسته‌شدن معامله کارمزد خود را برداشت می‌کند، پس قرض به‌شرط دریافت کارمزد بوده و ربای قرضی است.[۲۹]
عدم مشروعیت طبق ادله ثانویه
برخی پژوهشگران عدم جواز معاملات فارکس را با استناد به قواعد ثانویه مبرهن می‌دانند.[۳۰]
- قاعده لاضرر: به عقیده برخی، معاملات فارکس سبب ضرر فعالان این بازار میشود و با استناد به قاعده لاضرر، معاملات فارکس مشروعیت ندارد.[۳۱]
- قاعده غرور: برخی دیگر از پژوهشگران، معاملات فارکس را به دلیل وجود سفته‌بازان و وجود اطلاعات نهانی و گاهی دستکاری بازار، سبب فریب معامله‌گران می‌دانند. طبق قاعده المغرور یرجع الی من غره، باید ضامن مال تلف شده باشند و حال‌آنکه در معاملات فارکس هیچ راه برگشتی وجود ندارد.[۳۲]
- قاعده مصلحت نظام اسلامی: برخی عقیده دارند که اخلال در نظام اسلامی حرام است. فعالیت در بازار فارکس موجب آسیب به اشتغال و از بین رفتن ذخایر ملی و خروج ارز میشود و از این جهت جایز نیست.[۳۳]
- قاعده اختلال نظام: گفته شده که علت اصلی بحران اقتصادی جهانی رواج این نوع معاملات است و طبق قاهده اختلال نظام، معاملات فارکس صحیح نیست.[۳۴]
مشروعیت و ادله آن
برخی فقها مانند سید علی خامنه‌ای، معاملات فارکس را با رعایت ضوابط شرعی و قانونی فی‌نفسه صحیح می‌دانند. در صورتی که به اینکه معاملات به‌صورت واقعی، و خرید و فروش ارز باشد و کارگزاری برای دادن اعتبار سود دریافت نکند؛ این معاملات صحیح است.[۳۵]
قائلین به مشروعیت معاملات فارکس، ادله عدم مشروعیت را ناتمام می‌دانند، در نتیجه اطلاقات و عمومات احل الله البیع[۳۶] و اوفوا بالعقود[۳۷] شامل معاملات فارکس میشود و این معاملات محکوم به صحت هستند. ابراهیم برارپور معاملات فارکس را مطابق با ارتکازات عقلایی دانسته و رویکرد اسلام در احکام معاملات را امضایی می‌داند، و بنابر اصل اولیه صحت معاملات، حکم به صحت معاملات فارکس کرده است.[۳۸]
پانویس
- ↑ Record, Neil, Currency Overlay (Wiley Finance Series).
- ↑ یوسفی مقدم، اصول کلی حاکم بر بازار بین‌المللی ارز، ص۲۵.
- ↑ طباطبایی‌نژاد، «موضوع‌شناسی بازار فارکس»، ص۷۹.
- ↑ نوری و دیگران، «تحلیل فقهی بازار بین‌المللی فارکس با تکیه بر ممنوعیت آن در قوانین ایران».
- ↑ برارپور، «تبیین ماهیت و چیستی بازار فارکس و بایسته‌های آن در فقه و حقوق ایران».
- ↑ طباطبایی‌نژاد، «موضوع‌شناسی بازار فارکس».
- ↑ Record, Neil, Currency Overlay (Wiley Finance Series).
- ↑ یوسفی مقدم، اصول کلی حاکم بر بازار بین‌المللی ارز، ص۲۵.
- ↑ طباطبایی‌نژاد، «موضوع‌شناسی بازار فارکس»، ص۷۹.
- ↑ دلیلی، آشنایی با فارکس، ص۱۳.
- ↑ Record, Neil, Currency Overlay (Wiley Finance Series).
- ↑ «نمادها در فارکس»، سایت آموزش ساده بورس.
- ↑ طباطبایی‌نژاد، موضوع‌شناسی بازار فارکس، ص۷۸.
- ↑ برارپور، «تبیین ماهیت و چیستی بازار فارکس و بایسته‌های آن در فقه و حقوق ایران»، ص۲۳.
- ↑ طباطبایی‌نژاد موضوع‌شناسی بازار فارکس، ص۷۸.
- ↑ «نمادها در فارکس»، سایت آموزش ساده بورس؛ طباطبایی‌نژاد، موضوع‌شناسی بازار فارکس، ص۸۰.
- ↑ «نمادها در فارکس»، سایت آموزش ساده بورس؛ طباطبایی‌نژاد، موضوع‌شناسی بازار فارکس، ص۷۸.
- ↑ «نمادها در فارکس»، سایت آموزش ساده بورس؛ طباطبایی‌نژاد، موضوع‌شناسی بازار فارکس، ص۷۸.
- ↑ «نمادها در فارکس»، سایت آموزش ساده بورس؛ طباطبایی‌نژاد، موضوع‌شناسی بازار فارکس، ص۷۸.
- ↑ «نمادها در فارکس»، سایت آموزش ساده بورس؛ طباطبایی‌نژاد، موضوع‌شناسی بازار فارکس، ص۷۸.
- ↑ تبادکانی، انواع بروکر فارکس، مارکت میکر چیست؟
- ↑ تبادکانی، انواع بروکر فارکس، مارکت میکر چیست؟
- ↑ تبادکانی، انواع بروکر فارکس، مارکت میکر چیست؟
- ↑ سیستانی، استفتاء اینترنتی، شماره استفتاء: ۱۱۵۵۸۷۸.
- ↑ شبیری زنجانی، استفتاء اینترنتی، شماره استفتا: ۹۱۳۰۵.
- ↑ صافی، استفتای سایت اسلام کوئست.
- ↑ طباطبایی‌نژاد، موضوع‌شناسی بازار فارکس، ص۸۳.
- ↑ مکارم شیرازی، استفتاء اینترنتی، کد رهگیری: ۱۴۰۰۰۲۲۷۰۱۲۸.
- ↑ نوری و دیگران، تحلیل فقهی بازار بین‌المللی فارکس با تکیه بر ممنوعیت آن در قوانین ایران، ص۸۴.
- ↑ نوری و دیگران، تحلیل فقهی بازار بین‌المللی فارکس با تکیه بر ممنوعیت آن در قوانین ایران، ص۸۸.
- ↑ نوری و دیگران، «تحلیل فقهی بازار بین‌المللی فارکس با تکیه بر ممنوعیت آن در قوانین ایران».
- ↑ نوری و دیگران، «تحلیل فقهی بازار بین‌المللی فارکس با تکیه بر ممنوعیت آن در قوانین ایران».
- ↑ نوری و دیگران، «تحلیل فقهی بازار بین‌المللی فارکس با تکیه بر ممنوعیت آن در قوانین ایران».
- ↑ عربیات و دیگران، «الضوابط الشرعیة للتجارة الالکترونیة فی المعاملات الدولیة»، ص۱۷۳.
- ↑ خامنه‌ای، استفتاء اینترنتی، تاریخ ۲۶/۰۲/۱۴۰۰ و به شماره استفتای ۶z669g2.
- ↑ بقره، ۲۷۵.
- ↑ مائده، ۱.
- ↑ برارپور، «تبیین ماهیت و چیستی بازار فارکس و بایسته‌های آن در فقه و حقوق ایران»، ص۲۳.
منابع
- برارپور، ابراهیم، «تبیین ماهیت و چیستی بازار فارکس و بایسته‌های آن در فقه و حقوق ایران»، دوفصلنامه پژوهشنامه حقوق خصوصی عدالت، ش۱۰، پاییز و زمستان ۱۳۹۷ش.
- تبادکانی، سید محمد، -مارکت-میکر-و-ndd/ «انواع بروکر فارکس، مارکت میکر چیست؟»، وبگاه معامله‌گر ایرانی.
- دلیلی، سعید؛ عرب، سعید، آشنایی با فارکس، تهران، ناشر: نویسندگان، ویرایش دوم، ۱۳۸۷ش.
- طباطبایی‌نژاد، سید صادق، «موضوع‌شناسی بازار فارکس»، ماهنامه معرفت، ش۲۸۱، اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
- عربیات، وائل محمد عبدالله؛ عبید العون، احمد عبدالله، «الضوابط الشرعية للتجارة الإلكترونية فى العملات الدولية»، مجلة الاردنیة فی الدراسات الاسلامیة، ج۷، ش۱، ۱۴۳۲ق.
- فارکس چیست؟، مقاله اینترنتی، سایت چارت‌ایران.
- یوسفی مقدم، عباس، «اصول کلی حاکم بر بازار بین‌المللی ارز»، دانشکده حقوق و الهیات پیام نور مرکز تهران، ۱۳۹۱ش.
- .betsy, waters (2008), increase foreign exchange retai
- . ?carmin, crig (2008), How is a poor money trader traveling
- .Chen, James (2009), Essentials of Foreign Exchange Trading, Retrieved 2016 15 November
- .Hicks, Alan (2000), Managing Currency Risk Using Foreign Exchange Options, Retrieved 2016 15 November
- .Johnson, G. G. (1985), Formulation of Exchange Rate Policies in Adjustment Programs, Retrieved 2016 15 November
- .Record, Neil, Currency Overlay (Wiley Finance Series)