کاربر:Khoshnudi/صفحه تمرین۷
الگو:جعبه اطلاعات روایت خطبه شِقشِقیّه یا مُقَمّصه از معروف‌ترین خطبه‌های نهج البلاغه است. امام علی(ع) در این خطبه عملکرد خلفا را نقد می‌کند و اصل خلافت هر یک از آنان را زیر سؤال می‌برد. وی همچنین به هجوم مردم برای بیعت با او و نیز سه گروه ناکثین، قاسطین و مارقین اشاره و سرانجام وجه پذیرش حکومت توسط خویش را بیان می‌کند. این خطبه طبق ترتیب اکثر نسخه‌های مختلف نهج البلاغه، سومین خطبه است.
راوی مستقیم این خطبه (که خود آن را از امام علی(ع) شنیده است)، ابن عباس است که روایت وی نزد اهل سنت معتبر است.
این خطبه بارها به زبان فارسی ترجمه و از سوی بسیاری از دانشمندان از جمله سید مرتضی شرح شده است. برخی از اهل سنت در سند و مضمون آن تردید کرده‌اند و برخی آن را قطعی و صحیح می‌دانند. بعضی از پژوهشگران معاصر گفته‌اند این سخنان امام(ع)، خطبه عمومی نبوده و تنها برای ابن عباس بیان شده است.
زمان و مکان خطبه
به قرینه نکات تاریخی خطبه از جمله: سخن گفتن امام از ناکثین (اصحاب جمل، جمادی سال ۳۶ قمری) و قاسطین (معاویه و یارانش در صفّین، اواخر سال ۳۶ و اوایل سال ۳۷) و مارقین (خوارج نهروان، اواخر سال ۳۷ یا در سال ۳۸)، و به قرینه حضور ابن عباس در کوفه، می‌توان حدس زد این خطبه را امام در اواخر سال ۳۸ یا اوایل سال ۳۹ خوانده است.[۱]
شیخ مفید[۲] و قطب الدین راوندی[۳] مکان ایراد خطبه را در «رحبه» دانسته‌اند. هرچند رحبه می‌تواند مصادیق گوناگونی داشته باشد، به نظر می‌رسد در اینجا مقصود، جایی در وسط صحن (حیاط) مسجد کوفه است که امام علی(ع) معمولاً برای قضاوت یا موعظه کردن در آنجا می‌نشسته است؛ چندان که گفته‌اند در زمان زیاد بن ابیه محدثان از ترس، به جای نام امام(ع)، «صاحب الرحبة» می‌گفتند.[۴] چنانکه مطرزی (متوفای ۶۱۰ق.) می‌گوید، «رحبه کوفه،» سکویی وسط مسجد کوفه بوده است که امام علی(ع) در آنجا می‌نشسته و موعظه می‌کرده است و وقتی گفته می‌شود حضرت، غنائم خوارج را در «رحبه» ریخت، مقصود همین جاست.[۵]
| نام نسخه | شماره خطبه[۶] |
|---|---|
| المعجم المفهرس و دیگر نسخه‌ها[۷] | ۳ |
| ملافتح الله | ۴ |
نامگذاری خطبه
این خطبه را به اعتبار جمله نخستین آن یعنی «واللّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَها فلان»، «مُقَمّصه» نامیده‌اند، تقمّص یعنی «لباس پوشید» که امام، خلافت را به لباسی تشبیه کرده است که ابوبکر با آگاهی از اینکه برازنده‌اش نیست آن را بر تن کرده است.[۸] اما نام مشهور این خطبه، «شقشقیه» است که به اعتبار جمله‌ای است که پس از پایان خطبه و درخواست ابن عباس از امام برای ادامه دادن آن، توسط امام بیان شده است: «هیهاتَ یا ابنَ عباس تلک شِقشِقَةٌ هَدَرَت ثُم قَرَّت.» شقشقه، چنانکه از مجموع سخنان لغویون و شارحان خطبه استفاده می‌شود، چیزی است مانند شش که هنگام هیجان یا غضب از دهان شتر بیرون می‌آید که با چرخیدن صدا در گلوی شتر همراه است و سپس در جای خود آرام می‌گیرد، در مواقع عادی چنین چیزی پیش نمی‌آید. امام در اینجا حالت خود را به حالت هیجان شتر تشبیه کرده است که گویا لحظه‌ای از خود بی‌خود شده و آن خطبه چون شعله‌ای از دل او زبانه کشیده و اکنون دیگر در حال عادی خود است و به همین سبب دیگر آن را ادامه نخواهد داد.[۹] بدین طریق، امام به درخواست ابن عباس، که راوی این خطبه است، برای ادامه دادن خطبه، پاسخ منفی داد. از این رو، ابن عباس می‌گوید: بر ناتمام ماندن هیچ سخنی مانند این، دریغ نخوردم.[۱۰][یادداشت ۱]
- تغییر_مسیر الگو:جعبه گفتاورد
اسناد شقشقیه قبل از سید رضی
با توجه به انتقادات صریح از خلفای سه گانه در این خطبه، نه تنها سند خود این خطبه مورد تردید برخی از علمای اهل سنت قرار گرفته، بلکه گفته‌اند یکی از بزرگترین اسباب تردید در اسناد کل نهج البلاغه توسط اهل سنت نیز، همین خطبه است.[۱۱] برخی از علمای اهل سنت معتقدند که از امام علی(ع) بعید است چنین انتقادات و سخنانی را نسبت به خلفای سه گانه بیان کند، از این‌رو آنها بر این باورند که اگر کل نهج‌البلاغه ساخته سید رضی نباشد لا اقل این خطبه را سید رضی نوشته و به امام علی(ع) نسبت داده است.[۱۲]
اما این تردید باطل است و این خطبه در آثار قبل از تألیف نهج البلاغه موجود بوده است و سند آن تا امام علی(ع) نیز نقل شده است. علاوه بر این برخی از محققین عنوان کرده‌اند؛ هیچ کدام از علمای معروف و معتبر شیعه چنین ادعایی را صحیح ندانسته‌اند.[۱۳] امینی در الغدیر ۲۸ طریق بدون سید رضی را برای این خطبه یاد کرده است.[۱۴] در کتاب «پرتوی از نهج البلاغه» مجموعاً ۲۲ سند برای این خطبه ذکر شده است که ۸ تا از آنها مربوط به منابع پیش از سید رضی، ۵ تا مربوط به معاصران سید رضی و ۹ تا منابعی است که بعد از تألیف نهج البلاغه یا در قرن‌های بعد از قرن پنجم هجری قمری این خطبه را نقل کرده‌اند، لیکن از منبع یا منابعی مستقل از نهج البلاغه یا متفاوت با آنها.[۱۵] قطعاتی از این خطبه به عنوان شاهد لغوی و مثال در کتب ادبی و فرهنگ‌هایی مانند: النهایه ابن اثیر، قاموس فیروزآبادی، لسان العرب ابن منظور و مجمع الامثال میدانی آمده است.[۱۶] در ذیل به برخی از اسناد این خطبه اشاره شده است.
- ابن ابی الحدید، سنّی معتزلی (متوفای ۶۵۶ق.) پس از شرح خطبه شقشقیه، می‌گوید: در سال ۶۰۳ق. از شیخ واستادم مصدق بن شبیب واسطی شنیدم که می‌گفت: این خطبه (یعنی خطبه شقشقیه) را بر عبدالله بن احمد معروف به ابن خشاب خواندم،... پس بدو گفتم: آیا نسبت این خطبه [به امام علی] را ساختگی میدانی؟ گفت: بخدا سوگند، من می‌دانم که سخن اوست همچنانکه می‌دانم که تو «مُصدِّق» هستی. پس بدو گفتم: بسیاری از مردم می‌گویند که این خطبه، سخن رضی، رحمه الله تعالی، است. گفت: رضی و جز رضی کجا و این اسلوب سخن کجا؟ ما رسائل رضی را دیده‌ایم و روش و سبک او را در سخن نثر می‌شناسیم؛ او بدین خطبه، خوب و بدی نیافزوده است. سپس ادامه داد: بخدا سوگند این خطبه را در کتاب‌هایی که ۲۰۰ سال پیش از تولد رضی نوشته شده، دیده‌ام، و خط نویسنده آنها را می‌شناسم و می‌دانم خط کدام یک از علما و ادیبان است قبل از اینکه ابواحمد، پدر رضی، زاده شود.[۱۷] ابن ابی الحدید در ادامه می‌گوید: «من بسیاری از این خطبه را در نوشته‌های شیخمان ابوالقاسم بلخی، امام معتزله بغداد، دیدم. او قبل از تولد رضی، در دولت مقتدر می‌زیست. همچنین بسیاری از آن را در کتاب مشهور ابوجعفر بن قبه، یکی از متکلمان امامیه، معروف به کتاب الانصاف دیدم. این ابوجعفر از شاگردان شیخ ابوالقاسم بلخی رحمه‌الله تعالی بود و همان روزگار مرد قبل از اینکه رضی، رحمه‌الله تعالی، زاده شود.»[۱۸]
- یکی از کسانی که قبل از سید رضی، خطبه شقشقیه را در آثارش به نحو مستند از امام علی(ع) روایت کرده است، شیخ صدوق (متوفای ۳۸۱ق.) است. وی یکبار در علل الشرائع، این خطبه را ذکر می‌کند؛[۱۹] بار دیگر، در معانی الاخبار.[۲۰] در هر دو کتاب، شیخ صدوق به دو سند خطبه را ذکر می‌کند و پس از پایان خطبه، الفاظ دشوار آن را توضیح می‌دهد.
- شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ق.)، استاد سید رضی، در کتاب الارشاد، خطبه را نقل می‌کند و می‌گوید عده‌ای از راویان با اسناد گوناگون آن را نقل کرده‌اند.[۲۱] همو در المسألتان فی النص علی علی(ع)، از این خطبه به خطبه‌ای معروف یاد می‌کند[۲۲] و این حاکی از این است که در عصر وی نه تنها تردیدی در سند خطبه نبوده؛ بلکه خطبه‌ای معروف و شناخته شده، بوده است. باز خود شیخ مفید در کتاب الجمل، این خطبه را مشهورتر از این می‌داند که راجع به آن توضیحی دهد.[۲۳]
غصب خلافت
غصب خلافت مطرح شده در شقشقیه و نقد امام از خلفا، امور عجیبی نیست که باعث انکار صدور خطبه شود چه اینکه خواه در کلام امام علی(ع) در غیر این خطبه و خواه در کلام غیر شیعه به سهولت می‌توان این موارد را مشاهده کرد. در ذیل جهت تقریب به ذهن نمودن این امور صرفاً به بعضی از موارد اشاره می‌شود.
موضع امام(ع) نسبت به خلفا در غیر از شقشقیه
در خطبه‌ای که جاحظ (متوفای ۲۵۵ق. یعنی حدود یک قرن و نیم قبل از تدوین نهج البلاغه) در البیان و التبیین از امیرالمؤمنین(ع) نقل می‌کند چنین آمده است: «...آن دو [خلفای اول و دوم] گذشتند و سومی [خلیفه سوم] بپاخاست چون کلاغ، همتش شکمش بود؛ وای بر او، اگر دو بالش کنده می‌شد و سرش جدا، بهترش بود.»[۲۴] ابن ابی الحدید نیز همین خطبه را از جاحظ، نقل می‌کند.[۲۵]
ابن عبد ربه (متوفای ۳۲۸ق.) نیز که قبل از سید رضی زیسته است در العقد الفرید همین را با اندک اختلافی نقل می‌کند.[۲۶]
غصب خلافت توسط ابوبکر و عمر در کلام معاویه
معاویه در نامه‌ای خطاب به محمد بن ابی بکر می‌گوید که پس از وفات پیامبر(ص)، «پدر تو [یعنی ابوبکر] و فاروقش [یعنی عمر] نخستین کسانی بودند که حق او [یعنی علی(ع)] را از او سلب کردند و در حکومت با او مخالفت کردند. آن دو [یعنی ابوبکر و عمر] بر این کار متحد شدند...»[۲۷]
ترجمه‌ها
این خطبه علاوه بر اینکه در ترجمه‌های صورت گرفته از کل نهج البلاغه، آمده است، ترجمه‌های مستقلی نیز دارد که برخی از آنها در ذیل ذکر شده‌اند:
شرح‌ها
- تفسیر الخطبة الشقشقیة، شرح الخطبة الشقشقیة. عربی. از سید مرتضی درگذشته ۴۳۶.[۳۱] چاپ شده در مجموعه رسائل الشریف المرتضی. ج۲.[۳۲]
- الشقشقیة: دراسة موضوعیة لشخصیات تصدت للخلافة الاسلامیه، عبدالرسول الغفاری.[۳۳]
- آهی سوزان از امیر مؤمنان(ع) (شرحی بر خطبه شقشقیه)، علی اصغر رضوانی.[۳۴]
- سایبان سیاه (شرح خطبه شقشقیه امیرمؤمنانعلی علیه‌السلام)، نادر فضلی.[۳۵]
- الشذرات العلویه فی شرح الخطبه الشقشقیه للامام علی علیه‌السلام، ابوذر الغفاری.[۳۶]
- شرح خطبه شقشقیه (نسخه خطی).[۳۷]
- شرح خطبه شقشقیه (نسخه خطی).[۳۸]
- شرح خطبه شقشقیه، مرتضی قاسمی کاشانی.[۳۹]
- شرح خطبه شقشقیه (نسخه خطی).[۴۰]
- خطبه شقشقیه از نهج البلاغه، ترجمه و شرح از محمدباقر رشاد زنجانی.[۴۱]
- عقیده شیعه در خطبه شقشقیه، محمد اسدی گرمارودی.[۴۲]
- المسائل التطبیقیه علی الخطبة الشقشقیه، علی التبریزی.[۴۳]
- التوضیحات التحقیقیة فی شرح الخطبة الشقشقیة. از سید علی اکبر بن سید محمد بن سید دلدار علی درگذشته ۱۳۲۶.[۴۴]
- شرح خطبه شقشقیه. از ملا ابراهیم گیلانی از علمای سده یازدهم نسخه اصل آن در قم بوده است.[۴۵]
- شرح خطبه شقشقیه. از میرزا ابوالمعالی کلباسی درگذشته ۱۳۱۵.[۴۶]
- شرح خطبه شقشقیه. از تاج العلماء لکهنوی متوفای ۱۳۱۲ ق.[۴۷]
- شرح خطبه شقشقیه. فارسی. منظومه‌ای است در شرح خطبه شقشقیه از سیدمحمدتقی قزوینی درگذشته ۱۲۷۰. نسخه آن در کتابخانه مدرسه سپهسالار و دانشگاه تهران موجود است.[۴۸]
- شرح الخطبة الشقشقیة. عربی. از سید جعفر بن صادق العابد.[۴۹]
- شرح خطبه شقشقیه. از سید علاء الدین گلستانه مؤلف کتاب حدائق الحقائق که پیشتر یاد شد نسخه آن را صاحب ذریعه در نجف نزد سید محمد باقر یزدی دیده است.[۵۰]
- شرح الخطبة الشقشقیة. عربی. از خطیب معروف سید علی هاشمی.[۵۱]
- شرح خطبه شقشقیه. از شیخ هادی بنانی مؤلف شرح الخطبة الزینبیة معاصر شیخ انصاری.[۵۲]
- شرح خطبه شقشقیه. عربی. مؤلف نسخه مورخ سده سیزدهم آن در کتابخانه ملی موجود است.[۵۳]
- شرح خطبه شقشقیه. عربی. مؤلف نسخه مورخ سده سیزدهم آن در کتابخانه ملی موجود است.[۵۴]
- النقد السدید شرح الخطبة الشقشقیة لابن ابی الحدید. عربی. از شیخ محسن کریم در دو جلد جلد اول آن در ۱۳۸۳ در نجف چاپ شده است.[۵۵]
- کشف السحاب فی شرح الخطبة الشقشقیة. از ملا حبیب إله کاشانی متوفای ۱۳۴۰ق.[۵۶]
متن و ترجمه خطبه
پانویس
منابع
- نهج البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدی، تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۷۷.
- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۱،دار احیاء الکتب العربیة، ۱۳۷۸/۱۹۵۹م. (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت(ع)، نسخه دوم).
- ابن عبد ربه، احمد بن محمد، العقد الفرید، تحقیق: مفید محمد قمیحه، بیروت:دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
- استادی، رضا، کتابنامه نهج البلاغه، تهران: بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۵۹ش.
- الامینی، عبدالحسین، الغدیر|الغدیر فی الکتاب والسنة والادب، قم: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، ۱۴۱۶ق-۱۹۹۵م.
- الجاحظ، البیان والتبیین، مصر: المکتبة التجاریة الکبری لصاحبها مصطفی محمد، ۱۳۴۵ق./۱۹۲۶م. (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت(ع)، نسخه دوم).
- الحسینی الخطیب، السید عبد الزهراء، مصادر نهج البلاغة وأسانیده، ج۱، بیروت:دار الزهراء، ۱۴۰۹ق.-۱۹۸۸م.
- الراوندی، قطب الدین، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، تحقیق: السید عبد اللطیف الکوهکمری، قم: مکتبة آیة الله المرعشی العامة، ۱۴۰۶. (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت(ع)، نسخه دوم).
- الصدوق، علل الشرائع، ج۱، نجف: منشورات المکتبة الحیدریة و مطبعتها، ۱۳۸۵/۱۹۶۶م. نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت(ع)، نسخه دوم).
- الصدوق، معانی الاخبار، تصحیح و تحقیق: علی اکبر الغفاری، قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، ۱۳۷۹/۱۳۳۸ش. (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت(ع)، نسخه دوم).
- المسعودی، مروج الذهب ومعادن الجوهر، قم: دارالهجرة، ۱۴۰۴ق.-۱۳۶۳ش.-۱۹۸۴م. (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت(ع)، نسخه دوم).
- المفید، الارشاد، قم: مؤسسة آل البیت لتحقیق التراث، ۱۴۱۴/۱۹۹۳م. (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت(ع)، نسخه دوم).
- المفید، الجمل، قم: مکتبة الداوری، بی‌تا.(نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت(ع)، نسخه دوم).
- المفید، المسألتان فی النص علی علی(ع)، تحقیق: محمدرضا الانصاری، ج۲، بیروت: ۱۴۱۴/۱۹۹۳م. (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت(ع)، نسخه دوم).
- بحرانی، میثم‌بن علی‌بن میثم، شرح نهج‌البلاغه، دفتر نشر الکتاب، ۱۳۶۲ش.
- شهرستانی، سیدهبه‌الدین و دیگران، مقالاتی پیرامون نهج‌البلاغه، تهران، بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۸۷ش.
- طالقانی، محمود، پرتوی از نهج البلاغه، مصحّح: سیدمحمدمهدی جعفری، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۴.
- قرن هشتم، شرح نهج‌البلاغه، مصحح عزیز‌الله عطاردی، تهران، بنیاد نهج‌البلاغه، ۱۳۷۵ش.
- محمدی، سیدکاظم، دشتی، محمد، المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، قم: نشر امام علی(ع)، ۱۳۶۹ش.
- مدنی، علی خان بن احمد، الطراز الأول، مشهد: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، ۱۳۸۴ ه. ش. (نسخه موجود در لوح فشرده قاموس النور (۲.
- مطرزی، ناصر بن عبدالسید، المغرب، محقق/ مصحح: فاخوری، محمود/ مختار، عبدالحمید، حلب: مکتبه اسامه بن زید، ۱۹۷۹ م.
پیوند به بیرون
الگو:نهج البلاغه الگو:امام علی (ع) الگو:خطبه‌های اهل بیت الگو:درجه‌بندی
- ↑ طالقانی، پرتوی از نهج البلاغه، ص۱۲۸.
- ↑ مفید، ارشاد، ج۱، ص۲۸۷.
- ↑ الراوندی، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، ج۱، ص۱۳۳.
- ↑ مدنی، الطراز الأول، ج۲، ص۶۱.
- ↑ مطرزی، المغرب، ج۱، ص۳۲۴.
- ↑ به نقل: محمدی، المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، جدول اختلاف نسخ، ص ۲۳۵.
- ↑ نسخه صبحی صالح، فیض الاسلام، ابن میثم، فی ظلال، خویی، ابن ابی الحدید، عبده، ملاصالح.
- ↑ طالقانی، پرتوی از نهج‌البلاغه، ۱۳۷۴ش، ص۱۳۰-۱۳۵.
- ↑ طالقانی، پرتوی از نهج‌البلاغه، ۱۳۷۴ش، ص۱۳۰.
- ↑ طالقانی، پرتوی از نهج‌البلاغه، ۱۳۷۴ش، ص۱۳۰.
- ↑ الحسینی الخطیب، مصادر نهج البلاغة وأسانیده، ج۱، ص۳۳۶.
- ↑ بحرانی، شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۵۱؛ قرن هشتم، شرح نهج البلاغه، ۱۳۷۵ش، ص۱۵؛ شهرستانی و دیگران، مقالاتی پیرامون نهج‌البلاغه، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۶-۱۲۷.
- ↑ بحرانی، شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۵۱.
- ↑ الامینی، الغدیر، ج۷، ۸۵ و صص۱۰۹-۱۱۵.
- ↑ رجوع کنید به: طالقانی، پرتوی از نهج البلاغه، صص۱۲۴-۱۲۸.
- ↑ طالقانی، پرتوی از نهج البلاغه، ص۱۲۸.
- ↑ ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱، ص۲۰۵.
- ↑ ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱، صص۲۰۵-۲۰۶.
- ↑ الصدوق، علل الشرائع، منشورات المكتبة الحيدرية ومطبعتها في النجف، ج۱، ص۱۵۰.
- ↑ الصدوق، معانی الاخبار، الناشر دار المعرفة للطباعة والنشر، ص۳۶۱.
- ↑ المفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ص۲۸۷.
- ↑ المفید، المسألتان فی النص علی علی(ع)، ص۲۸.
- ↑ المفید، الجمل، مطبعه حیدریه، ص۶۲.
- ↑ الجاحظ، البیان والتبیین، ص۲۳۸.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۲۷۶.
- ↑ ابن عبد ربه، العقد الفرید، ج۴، ص۱۵۷.
- ↑ المسعودی، مروج الذهب ومعادن الجوهر، ج۳، صص۱۲-۱۳.
- ↑ استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۱۳.
- ↑ استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۱۳.
- ↑ استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۱۳.
- ↑ استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۲۱.
- ↑ http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/531991
- ↑ http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/28ff1ii099
- ↑ http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2000653
- ↑ http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/593117
- ↑ http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2620809
- ↑ http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/807165
- ↑ http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/807300
- ↑ http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/577339
- ↑ http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/1804ff1ii2
- ↑ http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2994093
- ↑ http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/771346
- ↑ http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2091715
- ↑ استادی، کتابنامه نهج البلاغه، صص۲۲-۲۳.
- ↑ استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۳۲.
- ↑ استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۳۲.
- ↑ استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۳۲.
- ↑ استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۳۲.
- ↑ استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۳۲.
- ↑ استادی، کتابنامه نهج البلاغه، صص۳۲-۳۳.
- ↑ استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۳۳.
- ↑ استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۳۳.
- ↑ استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۳۳.
- ↑ استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۳۳.
- ↑ استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۳۸.
- ↑ استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۵۵.
خطای یادکرد: برچسب <ref> برای گروهی به نام «یادداشت» وجود دارد، اما برچسب متناظر با <references group="یادداشت"/> یافت نشد.