عملیات انتحاری (منابع مطالعاتی)
عملیات انتحاری یا عملیات استشهادی، اقدامات جهادی مخاطره‌آمیزی است که در شرایط خاص نظامی صورت می‌گیرد و طی آن، شخص انجام‌دهنده عملیات، در حالی به کشتن طرف مقابل اقدام می‌کند که به کشته شدن خود نیز یقین دارد. عملیات انتخاری برای دفاع و کنترل دشمن رخ می‌دهد و معمولا در شرایط جنگی نابرابر انجام می‌شود.
درباره اقدامات جهادی مخاطره‌آمیز چندین پرسش پیش‌روی فقها قرار دارد. از جمله: باوجود حکم وجوب حفظ جان، آیا ملاک مهم‌تری برای تجویز چنین اقداماتی وجود دارد؟ تفاوت بین عملیات انتخاری، تروریسم و عملیات استشهادی چیست؟ آیا عملیات شهادت‌طلبانه را می‌توان ذیل عنوان دفاع مشروع قرار داد؟ فقها درباره مشروعیت چنین اقدامات جهادی اختلاف نظر دارند. برخی از فقها با اعتقاد به تفاوت عملیات انتحاری و عملیات استشهادی، قائل به مشروعیت عملیات استشهادی و عدم مشروعیت عملیات انتحاری شده‌اند. در مقابل عده‌ای چنین عملیات‌هایی را خودکشی دانسته و آن را حرام می‌دانند.
در صفحه پیش‌روی کتاب‌ها، مقالات، پایان‌نامه‌ها و سایر منابعی جمع‌آوری شده که از منظر فقه معاصر به بررسی عملیات انتحاری می‌پردازند.
کتاب‌ها
فارسی
- واکاوی حکم شرعی عملیات انتحاری با تمرکز بر آرای فقهای امامی معاصر، محسن جعفرفرد، تهران، آرمان دانش، ۱۳۹۸ش.
- عملیات استشهادی و عملیات انتحاری از دیدگاه فقه و حقوق، علیرضا اصغری، تهران، آذرین مهر، ۱۳۹۷ش.
- دفاع پیش‌دستانه: با بررسی فقهی و حقوقی شیوه‌های آن: منازعات مسلحانه (جهاد)، ترور و عملیات انتحاری (استشهادی)، محمدجواد آقاباقری، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)، ۱۳۹۳ش. صفحات ابتدایی را از اینجا ببینید
- نقد و بررسی ترور در قرآن کریم (فصل هفتم)، روح‌الله فیض اللهی، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، ۱۳۸۹ش. صفحات ابتدایی را از اینجا ببینید
- مبانی فقهی عملیات استشهادی (از دیدگاه شیعه و اهل سنت)، امیر ملامحمدعلی، قم، زمزم هدایت، ۱۳۸۵ش.
- عملیات شهادت‌طلبانه در فقه اسلامی، عبدالاحد حنفی، تربت جام، نشر آوای اسلام، ۱۳۸۴ش. چند صفحه نخست از سامانه خانه کتاب
عربی
- حکم العملیات الاستشهادیة، أبو المنذر الحربی المدنی، مؤسسة التراث العلمی، ۲۰۱۸م. لینک کتاب
- العلمیات الاستشهادیة؛ دراسة فی حقیقتها ومشروعیتها، أحمد صولی الحسینی العاملی، مصر، دار الولاء للطباعة والنشر والتوزیع، ۲۰۱۶م.
- فقه المقاومة، دراسة مقارنة (فصل چهارم)، احمد شفیعی‌نیا، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، ۱۳۹۲ش. معرفی و فهرست کتاب از سایت اجتهاد
- الأدلة الشرعیة فی جواز العملیات الاستشهادیة، علی بن نایف الشحود، ۲۰۱۱م. لینک کتاب
- العملیات الانتحاریة التفجیریه أ جهاد هی؟ أم فساد؟، عبدالله بن عبدالرحمن المنصور الجربوع، بی جا، ۱۴۲۶-۱۴۲۷ق. لینک کتاب
- العملیات الاستشهادیة فی منظور السیاسیة الشرعیة، سامی الصلاحات، قاهره، مرکز الاعلام العربی السلسلة، ۲۰۰۵م.
- العملیات الاستشهادیة، عبدالتواب مصطفی، قاهره، مکتبة دارالکلمة، ۲۰۰۳م.
- فتاوى علماء الإسلام فی مسائل جهادیة وحکم العملیات الاستشهادیة، مجموعة من العلماء، بیروت، دار المحجة البیضاء، ۲۰۰۲م.
- العملیات الاستشهادیة، عبد القادر الأرناؤوط و نواف هایل تکروری، دمشق، دارالفکر للطباعة و النشر، بی تا.
- العملیات الاستشهادیة فی المیزان الفقهی، نواف هایل التکروری، دمشق، دارالفکر، ۱۹۹۷م. لینک کتاب
- العملیات الاستشهادیة وآراء الفقهاء فیها، محمد سعید غیبة، دمشق، دار المکتبی للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۹۹۷م.
مقاله‌ها
فارسی
- تحلیل عملیات استشهادی در فقه سیاسی شیعه، سید علی‌اصغر علوی، فصلنامه مطالعات بیداری اسلامی، شماره ۲۱، ۱۴۰۰ش. لینک مقاله
- واکاوی حکم عملیات استشهادی با تأکید بر ادلۀ قرآنی آن، سیدعلی هاشمی خانعباسی و سمیه کلیجی کردکلایی و محمود ابوترابی، فصلنامه پژوهش‌های فقهی، دوره ۱۷، شماره ۳، ۱۴۰۰ش. لینک مقاله
- تمایز منشا و خاستگاه رهبران شیعی و پیشوایان فقهی اهل سنت در نهضت‌های شهادت‌طلبانه، یعقوب توکلی و سعید حسن‌زاده بوری آبادی، فصلنامه سیاست، دوره ۵۱، شماره ۲، ۱۴۰۰ش. لینک مقاله
- عملیات استشهادی و حفظ جان در مذاهب خمسه، مهدی جاودانی و محمدحسن خزاعی، دوفصلنامه مصباح الفقاهه، دوره ۵، شماره ۱، ۱۳۹۹ش. لینک مقاله
- ادله جواز عملیات استشهادی فقیهان اهل سنت در نهضت‌های استشهادی بر اساس آیاتی از قرآن کریم، یعقوب توکلی و سعید حسن‌زاده، فصلنامه مطالعات قرآنی، شماره ۴۰، ۱۳۹۸ش. لینک مقاله
- نقش کج‌فهمی دینی در شکل‌گیری گروه‌های تکفیری و عملیات‌های انتحاری، سیروس اسماعیل‌زاده و یعقوب پورجمال و سعید حسن‌زاده دلگشا، فصلنامه سیاست متعالیه، شماره ۲۷، ۱۳۹۸ش. لینک مقاله
- بررسی و نقد اندیشه سلفیه جهادی در عملیات انتحاری، علی مقدس، نشریه سراج منیر، شماره ۲۳، ۱۳۹۷ش. لینک مقاله
- تأملی در حکم اقدامات جهادی مخاطره‌آمیز، محمد سروش محلاتی، دوفصلنامه مطالعات فقه معاصر، شماره ۳، ۱۳۹۶ش. لینک مقاله
- حق حیات و سلب آن از منظر اسلام و حقوق بین‌الملل بشر با تأکید بر عملیات انتحاری، محسن محمدی الموتی و محمود جلالی و مهدی شوشتری، دوفصلنامه انسان‌پژوهی دینی، شماره ۳۷، ۱۳۹۶ش. لینک مقاله
- تروریسم و عملیات استشهادی، منصور میراحمدی و علی‌اکبر ولدبیگی، فصلنامه سیاست متعالیه، شماره ۱۲، ۱۳۹۵ش. لینک مقاله
- تروریسم ازمنظر بنیادگرایان اسلامی رادیکال و فقه سیاسی شیعه؛ با نگاهی به عملیات‌های استشهادی، مسعود مطلبی و حسن آرایش و سید رضا رحیمی عماد، فصلنامه پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام، سال ششم، شماره ۴، ۱۳۹۵ش. لینک مقاله
- قرآن و عملیات استشهادی، محمدجواد اسکندرلو، محمدحسین اکرمی، دوفصلنامه قرآن، فقه و حقوق اسلامی، شماره ۵، ۱۳۹۵ش. لینک مقاله
- حکم فقهی عملیات استشهادی در فقه امامیه، محمدصادق پورابراهیم، فصلنامه مشکات معرفت، پیش‌شماره، ۱۳۹۳ش. لینک مقاله
- دفاع و عملیات استشهادی از دیدگاه امام و دیگر فقیهان، حسین علوی مهر، مجموعه مقالات همایش دفاع مشروع، موسسه نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۲ش. لینک مقاله
- بررسی فقهی حقوقی عملیات استشهادی و عملیات انتحاری، سید مصطفی محقق داماد و شیما تقی‌زاده قوژدی، فصلنامه نامه الهیات، شماره ۱۲، ۱۳۸۹ش. لینک مقاله
- بررسی فقهی اقدامات تروریستی در جوامع اسلامی، محمدحسین طارمی، فصلنامه علوم سیاسی، شماره ۴۱، ۱۳۸۷ش. لینک مقاله
- مشروعیت عملیات استشهادی از دیدگاه فقهای معاصر شیعه و اهل سنت، امیر ملامحمدعلی، نشریه حصون، شماره ۵، ۱۳۸۴ش. لینک مقاله
- ادله مشروعیت عملیات استشهادی از منظر فقه امامیه، امیر ملامحمدعلی، نشریه مربیان، شماره ۱۸، ۱۳۸۴ش. لینک مقاله
- دفاع مشروع، ترور و عملیات شهادت طلبانه در مذهب شیعه، داوود فیرحی، فصلنامه شیعه‌شناسی، شماره ۶، ۱۳۸۳ش. لینک مقاله
- مبانی فقهی عملیات شهادت‌طلبانه، سید جواد ورعی، فصلنامه حکومت اسلامی، سال هشتم، شماره ۱، ۱۳۸۲ش. لینک مقاله
عربی
- العملیات الاستشهادیة الفلسطینیة بین الشریعة الإسلامیة والقانون الدولی، آمنة أمحمدی بوزینة، مجلة الدراسات الإسلامیة (الجزایر)، شماره ۴، ۲۰۱۴م. لینک مقاله
- العملیات الاستشهادیة والانتحاریة، حسین الخشن، مقاله در سایت سماحة الشیخ حسین الخشن، ۲۰۱۴م. لینک مقاله
- حق الحیاة والعملیات الانتحاریة، فلاح الدوخی، مجلة الإصلاح الحسینی، شماره ۶، ۱۴۳۵ق. لینک مقاله
- التفجيرات الانتحارية وحكمها في الإسلام، ابوالقاسم عبدالعظیم، الجامعة السلفیة، مجله صوت الامة (هند)، مجلد ۴۵، شماره ۶، ۱۴۳۴ق. لینک دسترسی به مجله صوت الامه
- العملیات الاستشهادیة وأحکامها فی الفقه الإسلامی، ذیاب عبدالکریم ذیاب عقل، مؤتة للبحوث والدراسات، سلسلة العلوم الإنسانیة والاجتماعیة (اردن)، مجلد ۲۰، شماره ۳، ۲۰۰۵م.
- العملیات الاستشهادیة فی الاراضی الفلسطینیة بین المجیزین والمانعین، عبدالله بن محمد بن احمد الملا، مجلة الدراسات العربیة (مصر)، مجلد ۱، شماره ۹، ۲۰۰۴م.
- رؤیة فی جدل مشارکة المرأة فی العملیات الاستشهادیة، اسامه عامر، مجلة القدس (مصر)، شماره ۶۳، ۲۰۰۴م.
- رؤية في جدل مشاركة المرأة في العمليات الاستشهادية، اسامه عامر، مجلة القدس (مصر)، سال ششم، شماره ۶۳، ۱۴۲۵ق.
- الدلائل الجلیّة على مشروعیة العملیّات الاستشهادیّة، أحمد بن عبد الکریم نجیب، ۱۴۲۳ق. لینک مقاله
- العملیات الاستشهادیة دراسة فی المشروعیة الفقهیة، مالک وهبی، فصلنامه الحیاة الطیبة، دوره ۴، شماره ۱۰، ۲۰۰۲م. لینک مقاله
- الجهاد الاستشهادیّ، مقاربة تاریخیَّة فقهیَّة فی الإطار الإسلامیّ، عبدالهادی فضلی، فصلنامه الحیاة الطیبة، دوره ۴، شماره ۱۰، ۲۰۰۲م. لینک مقاله
- العملیات الاستشهادیة دراسة شرعیة، هانی بن عبدالله ابن جبیر، مجله البیان (بریتانیا)، شماره ۱۶۴، ۲۰۰۱م.
- حكم العمليات الانتحارية أو ما تسمى بالاستشهادية أو الفدائية، صادق بن محمد البيضانی، مندرج در مجلة البیضانی العلمیة، بی‌تا. لینک مقاله
پایان‌نامه‌ها
فارسی
- بررسی تباین بین عملیات بمب گذاری و انتحاری گروه های تکفیری با تتّرس (سپر انسانی) از دیدگاه فقه و حقوق بین الملل، فاطمه انصاری، رساله دکتری در دانشگاه ارومیه، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۹ش.
- مقایسه مبانی و شرایط عملیات استشهادی و عملیات انتحاری و بررسی آنها به لحاظ قانونی و فقهی، علیرضا اصغری، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۶ش. چند صفحه نخست از سامانه گنج
- رویکرد مقایسه‌ای به عملیات استشهادی در جنبش‌های شیعی و اهل سنت معاصر، سعید حسن‌زاده بوری آبادی، رساله دکتری در دانشگاه معارف اسلامی قم، ۱۳۹۶ش. چند صفحه نخست از سامانه گنج
- بررسی حکم فقهی حمله‌های انتحاری، مرتضی انصاری طادی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشکده اصول الدین، ۱۳۹۵ش. چند صفحه نخست از سامانه گنج
- بررسی مشروعیت عملیات استشهادی از دیدگاه فقه شیعه و اهل سنت، احمد لعل اسلامی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه آزاد اسلامی٬ واحد سبزوار٬ دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ۱۳۹۵ش.
- مقايسه خودکشی و عمليات استشهادی از منظر حقوق ايران و فقه اماميه، مرضیه سلمانی مبارکه، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه آزاد اسلامی، واحد نجف‌آباد، دانشکده حقوق، الهیات و معارف اسلامی، ۱۳۹۵ش.
- عملیات انتحاری در فقه و حقوق افغانستان، غلام‌حیدر رضوانی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در جامعه المصطفی العالمیه، پژوهشکده علوم اسلامی، ۱۳۹۴ش. چند صفحه نخست از سامانه گنج
- ٰتبیین احکام تروریسم از دیدگاه فقه اسلامی و حقوق جزای ایران، محسن ولدی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ۱۳۹۴ش. چند صفحه نخست از سامانه گنج
- بررسی فقهی و حقوقی عملیات استشهادی و مقایسه آن با خودکشی، محمد دشتی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۳ش. چند صفحه نخست از سامانه گنج
- جایگاه عملیات استشهادی در فقه، رضا گودینی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه آزاداسلامی،واحد تویسرگان،گروه فقه و مبانی‌حقوق‌اسلامی، ۱۳۹۳ش. چند صفحه نخست از سامانه منایع دیجیتال کتابخانه ملی
- مبانی فقهی عملیات استشهادی، امیر ملامحمدعلی، چکیده رساله دکتری، ۱۳۸۴ش. لینک چکیده رساله
- امکان‌سنجی اسلام‌گرایی رادیکال در فقه سیاسی شیعه و سنی (روایت سلفی): با تمرکز بر عملیات انتحاری، مریم رضایی مظفری، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه خوارزمی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۳ش.
- مبانی فقهی عملیات استشهادی و انتحاری از دیدگاه شیعه و وهابیت، مونا سالاریان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در پردیس فارابی تهران، دانشکده قرآن و حدیث، ۱۳۹۲ش. چند صفحه نخست از سامانه گنج
- مبانی و احکام فقهی عملیات شهادت‌طلبانه، حسین طاهری، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ۱۳۹۲ش. چند صفحه نخست از سامانه گنج
- دفاع پیش‌دستانه در حقوق کیفری بین‌المللی و فقه امامیه، محمدجواد آقاباقری، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه امام صادق علیه السلام، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ۱۳۹۱ش. چند صفحه نخست از سامانه گنج
- ترور وعملیات استشهادی از منظر فقه وحقوق بشر، رمضان عباس‌پور مقدم، رساله دکتری در دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی شهید مطهری، ۱۳۹۰ش. چند صفحه نخست از سامانه گنج
- بررسی فقهی و حقوقی انتحار و ترور در حقوق کیفری ایران، حمید رحیمی رنانی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در مرکز پیام نور تهران، دانشکده علوم انسانی، ۱۳۹۰ش. چند صفحه نخست از سامانه گنج
- بررسی دفاع در مطالعات اسلامی معطوف به عملیات استشهادی، ابراهیم زارع شحنه، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه پیام نور، مرکز تهران، دانشکده الهیات، گروه فقه و مبانی اسلامی، ۱۳۹۰ش.
- تحلیل فقهی و حقوقی عملیات استشهادی، حسین دادخواه دستجردی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه آزاد اسلامی، واحد نجف‌آباد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، ۱۳۸۸ش. چند صفحه نخست از سامانه منابع دیجیتال کتابخانه ملی
- عملیات های شهادت طلبانه از دیدگاه اسلام، عباس احمدی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشکده اصول الدین، ۱۳۸۷ش. چند صفحه نخست از سامانه گنج
- مشروعیت عملیات استشهادی از منظر فقه امامیه، ابراهیم اعلائی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه آزاد اسلامی. واحد لاهيجان. دانشکده علوم ریاضی، فقه و مبانی حقوق اسلامی، ۱۳۸۵ش. چند صفحه نخست از سامانه منابع دیجیتال کتابخانه ملی
عربی
- العملیات الانتحاریة و صلتها بالاستشهاد، دراسة تاصیلیة مقارنة، خالد بن عبدالعزیز بن محمد الفواز، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در ریاض، جامعة النایف العربیة للعلوم الامنیة، ۱۴۳۰ق. لینک پایان‌نامه
- أحكام جريمة الإنتحار في الفقه الإسلامي والقانون: دراسة مقارنة، محمد الحسن ابوعاج، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در سودان، جامعة أم درمان الاسلامية، كلية الشريعة والقانون، ۲۰۱۷م.
سایر منابع
- شیوه دفاعی نوین عملیات استشهادی: تحلیل ادله ی تجویز آن از دیدگاه فقه امامیه، محمدجواد آقاباقری، نخستین کنفرانس ملی حقوق، فقه و فرهنگ، ۱۳۹۹ش. لینک دسترسی
- عملیات انتحاری از منظر اسلام و حقوق بین الملل، فاطمه قادری‌نسب، روح اله ثمره، ششمین همایش ملی مطالعات و تحقیقات نوین در حوزه علوم انسانی، مدیریت و کارآفرینی ایران، ۱۳۹۷ش. لینک دسترسی
- حکم عملیات انتحاری از نگاه مذهب تشیع، سمیه علی‌اکبری، حسین داورزنی، معین غلام‌پور، ششمین کنفرانس بین المللی حقوق و توسعه پایدارجامعه مدنی، ۱۳۹۷ش، لینک دسترسی
- عملیات شهادت‌طلبانه، درس‌های خارج فقه حکومتی ، احمد خاتمی، ۱۳۹۶ش. جلسه اول، جلسه دوم، جلسه سوم، جلسه چهارم، جلسه پنجم، جلسه ششم، جلسه هفتم، جلسه هشتم و جلسه نهم.
- حكم التفجيرات والأعمال الانتحارية، علی جمعه محمد، مصر، دار الافتاء المصریه، فتوای شماره ۱۶۳۷، صدور فتوا در سال ۲۰۰۹م، مندرج در سایت موسوعة الفتاوی، ۲۰۱۷م. لینک فتوا
- رؤیة فقهیة فی حقیقة الشهادة والعملیات الإنتحاریة، نصیر الخزرجی، یادداشت در سایت کتابات فی المیزان، ۲۰۱۶م. لینک دسترسی
- العملیات الانتحاریة فی میزان الکتاب والسنة، عبدالعزیز بایندر، یادداشت در سایت حبل الله، ۲۰۱۵م. لینک یادداشت
- مشارکة النساء فی العملیات الاستشهادیة، فتوای یوسف القرضاوی، سایت یوسف القرضاوی، ۲۰۰۲م. لینک فتوا
- العملیات الاستشهادیة والانتحاریة، حسین الخشن، یادداشت در سایت علامه سید محمدحسین فضل‌الله، بی تا. لینک یادداشت