تنبیه الامة و تنزیه الملة (کتاب)
صفحه پودمان:Message box/ambox.css محتوایی ندارد.
 | توجه! این مقاله در حال نگارش است و ممکن است مطالب آن تغییر کند. پس از نهایی شدنِ مقاله، این برچسب برداشته می‌شود. |
تنبیه الامه و تنزیه المله از مشهورترین رساله‌های سیاسی در عصر مشروطه است که در دفاع از سلطنت مشروطه و در مخالفت با حکومت استبدادی توسط میرزا محمدحسین غروی نائینی نوشته شد.
معرفی اجمالی
تنبیه‌الامة و تنزیه‌الملة رسالهای سیاسی که توسط میرزا محمدحسین نائینی در دفاع از حکومت انتخابی و مخالفت با سلطنت مطلقه و حکومت استبدادی در ربیع‌الاول ۱۳۲۷ق (پس از به توپ بستن مجلس شورای ملی توسط محمدعلی شاه قاجار و پیش از فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان) نوشته شد و در همان سال در بغداد به چاپ رسید. [۱]
نائينی هدف از نگارش این کتاب را تنبیه امت به ضروریات شریعت و مبرّا کردن ساحَت دین (ملت) از زندقه و الحاد و بدعت (ظلم و استبداد) بیان می‌کرد.[۲]
اهمیت و جایگاه کتاب
تنبیه الامه شهرت زیادی در ادبیات مذهبی و سیاسی شیعه و ایران معاصر دارد. این رساله از درون منازعات فقهی در زمان نهضت مشروطه در ایران سر برآورد و با تأیید رهبران مذهبی شیعه از جمله آخوند خراسانی[یادداشت ۱] و ملا عبدالله مازندرانی[یادداشت ۲] به محور اصلی در تبیین دینی از نظام مشروطه تبدیل شد.
درباره این کتاب از ابتدای نگارش تا امروز نظرهای متفاوتی اظهار شده است و حتی جدی‌ترین منتقدین آن هم دقت علمی آن را تحسین کرده‌اند.[۳]
به نوشته سید محمود طالقانی، این کتاب «با حرارت و استدلال محکم» نوشته شده و نظر نهایی و عالی اسلام و شیعه درباره حکومت با ارائه مدارک موثق، در آن بیان شده است و برای علما و مجتهدان، کتابی استدلالی و اجتهادی و برای عوام رساله تقلید درباره وظایف اجتماعی است.[۴] مرتضی مطهری نیز این کتاب را تفسیری دقیق از توحید عملی، اجتماعی و سیاسی اسلام دانسته که با استدلال‌های متقن، از قرآن و نهج البلاغه توأم است.[۵]
نویسنده
محمدحسین غروی نائینی (۱۲۷۶-۱۳۵۵ق/۱۲۴۰-۱۳۱۵ش) از فقیهان شیعه در قرن چهاردهم قمری و از علمای طرفدار نهضت مشروطه ایران بود.[۶] وی متولد شهر نائین و تحصیل‌کرده نزد علمایی چون جهانگیرخان قشقایی، میزاری شیرازی، سید محمد فشارکی و آخوند خراسانی در شهرهای اصفهان، سامرا، کربلا و نجف بود.[۷] همراهی با میرزای شیرازی در نهضت تنباکو،[۸] همکاری با آخوند خراسانی و عبدالله مازندرانی در نهضت مشروطه ایران[۹] و همچنین اعلام جهاد علیه انگلیس در عراق به همراه سید ابوالحسن اصفهانی از جمله فعالیت‌های سیاسی نائینی بوده است.[۱۰]
نائینی پس از محمدتقی شیرازی، به همراه سید ابوالحسن اصفهانی عهده دار مرجعیت شیعه شد.[۱۱] شهرت علمی نائینی بیشتر به خاطر اصول فقه و همچنین تألیف کتاب معروف تنبیه الامه و تنزیه المله است.
فهرست
کتاب شامل یک مقدمه، پنج فصل و دو مقصد در خاتمه آن است. در مقدمه مطالبی درباره حقیقت استبداد و مشروطیت، دولت، قانون اساسی، مجلس شورای ملی، آزادی و مساوات آمده است.
فصول پنج گانه کتاب نیز عبارت‌اند از:
- حقيقت سلطنت نزد اديان و عقلا
- تحديد سلطنت در عصر غيبت
- مشروطه و تحديد سلطنت
- پاسخ به شبهات و مغالطات
- صحت و مشروعيت مداخله نمايندگان مجلس و شرائط و وظائف آنان
خاتمه کتاب نیز دربرگیرنده دو «مقصد» (بخش) است:
- مقصد اول: قواي حافظ استبداد
- مقصد دوم: راههاي علاج قواي استبداد
مدعیات
منسجم‌ترین دفاعیه فقهی و اصولی از حکومت مشروطه، فرآیندهای قانون‌گذاری، مجلس شورای ملی، آزادی، مساوات، شورا و ... در عصر مشروطه در کتاب تنبیه الامه توسط میرزای نائینی صورت گرفت.
میرزای نائینی با تقسیم حکومت به ولایتیه[یادداشت ۳] و تَمَلُّکیه،[یادداشت ۴] ولایتیه بودن حکومت را منحصر به زمان حضور معصوم نمی‌داند و معتقد است در دوره غیبت نیز در حد توان به شرط نظارت بیرونی، حکومت ولایتیه قابل تحقق است.[۱۲] در اندیشه نائینی در زمان حضور امام معصوم، مقام عمصت، عالی‌ترین ضمانت ولایتیه بودن قدرت سیاسی محسوب می‌شود؛ ولی در دوران غیبت چاره‌ای جز سازوکار نظارت بیرونی (نظارت و مشارکت شهروندان) وجود نخواهد داشت، نظارتی که مبتنی بر دو امر اساسی تدوین قانون اساسی و تشکیل مجلس شورای ملی است.[۱۳]
مرحوم نائینی دفاع از حکومت مشروطه را ضروری دین قلمداد می‌کند. به نظر او در سلطنت تملُّکیه غضب حق خدا، معصوم و مردم یک‌جا صورت گرفته است ولی در سلطنت ولایتیه که سلطنت مشروطه نیز جزیی از آن است غصب حق مردم وجود نخواهد داشت؛ بنابراین تحدید سلطنت چون باعث کاهش ظلم و تعدی خواهد شد از نظر شرعی امری مطلوب و دفاع از آن نیز از باب امر به معروف و نهی از منکر واجب است[۱۴]
نائینی در مقابل دیدگاه مخالفان مشروطه، نه تنها نظر منفی نسبت به دو کلمه آزادی و مساوات نداشت؛ بلکه این دو واژه را مبارک و مقدس و منشا همه کمالات انسانی می‌دانست.[۱۵] به عقیده او پایه و اساس سلطنت استبدادی و مطلقه در نبود آزادی و مساوات است (نائینی ۱۳۸۲، ۴۹-۵۰) و رابطه‌ای مستقیم بین این دو اصل و ترقی جوامع اسلامی می‌بیند.[۱۶] او ریشه اسارت ملت و عدم آزادی آنها در دست جبابره تاریخ را ناشی از جهل به حقوق خود و وظایف سلطنت می‌داند و معتقد است آزادی و مساوات دو موهبت الهی برای انسان است که فراموش شده‌اند و همین فراموشی باعث افتادن طوق رقیت بر گردن آنها و بروز تمام مصائب تاریخ از جمله قتل اولیا و اوصیا به ویژه امام حسین (ع) شده است.[۱۷]
نائینی با اشاره به سیره پیامبر گرامی اسلام (ص) و حضرت علی (ع) و استناد به آیه ۱۵۹ سوره آل عمران، بر وجوب شرعی شورا و مشورت در امور سیاسی تأکید دارد و معتقد است، تشکیل دولت‌های مستبد در محدوده جغرافیایی جهان اسلام و انحطاط مسلمین به دلیل نادیده گرفتن اصول اولیه اسلام یعنی آزادی، مساوات و شوری است.[۱۸] وی برای ترسیم جایگاه شوری در نظام اندیشه‌ای اسلام و مشروعیت‌بخشی به مشورت در امور سیاسی و اجتماعی، امور نوعی اولیه مربوط به تکالیف و وظایف مکلفین و امور نوعی ثانویه را به دو حوزه احکام منصوص و حوزه احکام غیرمنصوص و متغیر تقسیم می‌کند. بر اساس نظر او مشورت فقط در حوزه احکام غیر منصوص و متغیر مشروع است و در این حوزه امکان تدوین قوانین خواهد بود، قوانینی که بر اساس مصالح و مقتضیات زمان و مکان توسط ولی نوعی اتخاذ خواهد شد و الزام آور خواهد بود.[۱۹]
دلایل
نقدها
دشواری متن تنبیه الامه از جمله نقدهایی است که به این کتاب وارده شده است. دکتر فیرحی در این باره چنین آورده است: دشواری ادبیات تنبیه الأمة دو ویژگی اساسی در آن است: نخست اینکه تنبیه الأمة هرچند به زبان فارسی نگاشته شده است، اما به واقع فارسی ـ عربی است. رسالهای است هم فقهی و هم فشرده. نویسنده‌اش مدرس عالی‌رتبه‌ای است که سال‌ها به تدریس تخصصی در عالی‌ترین مراحل فقه و اصول اشتغال داشته و همین موجب شده است که بیان و کلام او جنبۀ تخصصی پیدا کند و بیشتر به زبان «اهل اصطلاح» سخن بگوید. ویژگی دوم نوآوری فقهی ـ سیاسی نویسنده در تلاش برای پیوند سنت فقاهتی با موضوع جدید و دشواری چون تجدد، دموکراسی و دولت مدرن است. همین ویژگی ادبیات نویسنده را با پیچیدگی خاصی همراه کرده و کتاب و نویسنده را در معرکه «نزاع سنت و تجدد» قرار داده است.[۲۰]
فایل یا لینک کتابخانه
پانویس
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۴۴۰
- ↑ نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۳۳.
- ↑ حائری، تشیع و مشروطیت، ۱۳۶۴ش، ص۲۲۳ـ۲۲۴.
- ↑ نائینی، تنبیه الامة و تنزیه الملة یا حکومت از نظر اسلام، ۱۳۷۸ش، مقدمه، ص۱۵-۱۶.
- ↑ مطهری، بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صد سال اخیر، ۱۳۹۷ش، ص۴۲
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۵۴.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۵۴؛ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه (نقباءالبشر ...)، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۵۹۳
- ↑ سید رضی شیرازی، حماسه فتوا، ویژه نامه روزنامه جمهوری اسلامی.
- ↑ حائری، تشیع و مشروطیت، ۱۳۶۴ش، ص۱۵۶-۱۵۷.
- ↑ نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ص ۱۶؛ حائری، تشیع و مشروطیت، ۱۳۶۴ش، ص۱۷۵-۱۷۸
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۵۴.
- ↑ نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۱۴۳؛ فیرحی، فقه و سیاست، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۲۹۱.
- ↑ نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۴۵-۴۸ و ۸۷-۸۸.
- ↑ نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۷۹ و ۱۶۷.
- ↑ نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۴۹-۵۰ و ۸۶
- ↑ نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۵۰
- ↑ نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۱۴۱-۱۴۲.
- ↑ نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۸۶؛ فیرحی، فقه و سیاست، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۲۹۷-۲۹۹.
- ↑ نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۱۳۵-۱۳۸.
- ↑ فیرحی، آستانه تجدد، ۱۳۹۴ش،
- ↑ آخوند خراسانی آن را اجل از تمجید و سزاوار تعلیم دانسته؛ چراکه ماخوذ از اصول شریعت محقه است.(نائینی، مقدمه تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۳۳.)
- ↑ کتاب تنبیه الامه را به دلیل ماخوذ بودن تمام اصول و مبانی سیاست از دین قویم اسلام مورد اعتماد می‌دانست. (نائینی، مقدمه تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۳۴)
- ↑ نائینی نوعی از سلطنت را ترسیم می‌کند که هم در دوران حضور امام معصوم و هم در زمان غیبت، تنها سیستم مشروع قلمداد می‌شود. این سیستم که آن را «دولت یا سلطنت ولایتیه» نام نهاده، به دور از تحکم و استبداد و بر مصالح و رضایت عموم استوار است. در این نظام حکومتی، اساس سلطنت بر اقامه وظایف و مصالح نوعیه قائم و استیلای سلطان نیز به همان اندازه محدود و تصرفش به عدم تجاوز از آن حد مقید و مشروط شده است. (نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۴۳)
- ↑ نائینی در توصیف سلطنت تملکیه با توجه به تاریخ پادشاهی ایران، معتقد است مصالح مردم در این سیستم حکومتی تابعی از مصلحت و اراده حاکم یا حاکمان خواهند بود و توده مردم هیچ نقشی جز خدمت‌گزاری صرف برای حکمران ندارند؛ ولی در مقابل، حاکم هرگونه تصرف دلبخواهانه را در سرنوشت مردم، حق خود می‌داند و در مقابل هیچ کسی پاسخ‌گو نیست و تا جایی ممکن است پیش رود که ادعای خدایی و الوهیت کند. وی مردم را در این سیستم حکومتی به دلیل جهل و بی‌علمی نسبت به وظائف سلطنت و حقوق خود، تشبیه به گیاهان می‌کند. نائینی این نوع رابطه را در سطح جامعه نیز جاری می‌داند؛ به صورتی که هر شخصی نسبت به زیردستان خود رفتاری خودسرانه در پیش می‌گیرد و نتیجه این وضعیت همه‌گیر شدن روحیه استبداد در تمام جامعه خواهد بود. (رک: نائینی ۱۳۸۲، ۴۱-۴۳)
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه (نقباء البشر فی القرن الرابع عشر)، مشهد، دارالمرتضی، ۱۴۰۴ق.
- حائری، عبدالهادی، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۴ ش.
- امین، سیدمحسن، اعیان‌الشیعه، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۶ق.
- «حماسه فتوا»، ویژه‌نامه روزنامه جمهوری اسلامی به مناسبت سده وفات میرزای شیرازی، سال ۱۳۷۰ش، مصاحبه با آیت‌اللَّه سیدرضی شیرازی.
- مطهری، مرتضی، بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صد سال اخیر، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۹۷ش.
- نائینی، محمدحسین، تنبیه الامه و تنزیه المله، به تصحیح سید جواد ورعی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- نائینی، محمدحسین، تنبیه الامه و تنزیه المله، به تصحیح سید محمود طالقانی، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۷۸ش.
- فیرحی، داوود، آستانه تجدد، تهران، نشر نی، ۱۳۹۴ش.
- فیرحی ، داوود، فقه و سیاست در ایران معاصر، تهران، نشر نی، ۱۳۹۰ش.