تنبیه الامة و تنزیه الملة (کتاب)

تنبیه الامه و تنزیه المله از مشهورترین رساله‌های سیاسی در عصر مشروطه است که در دفاع از سلطنت مشروطه و در مخالفت با حکومت استبدادی توسط میرزا محمدحسین غروی نائینی نوشته شد.

معرفی اجمالی

تنبیه‌الامة و تنزیه‌الملة رساله‌‌ای سیاسی که توسط میرزا محمدحسین نائینی در دفاع از حکومت انتخابی و مخالفت با سلطنت مطلقه و حکومت استبدادی در ربیع‌الاول ۱۳۲۷ق (پس از به توپ بستن مجلس شورای ملی توسط محمدعلی شاه قاجار و پیش از فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان) نوشته شد و در همان سال در بغداد به چاپ رسید.

اهمیت و جایگاه کتاب

تنبیه الامه شهرت زیادی در ادبیات مذهبی و سیاسی شیعه و ایران معاصر دارد. این رساله از درون منازعات فقهی در زمان نهضت مشروطه در ایران سر برآورد و با تأیید رهبران مذهبی شیعه از جمله آخوند خراسانی و ملا عبدالله مازندرانی به محور اصلی در تبیین دینی از نظام مشروطه تبدیل شد.

درباره این کتاب از ابتدای نگارش تا امروز نظرهای متفاوتی اظهار شده است و حتی جدی‌ترین منتقدین آن هم دقت علمی آن را تحسین کرده‌اند.

به نوشته سیدمحمود طالقانی، این کتاب «‌با حرارت و استدلال محکم‌» نوشته شده و نظر نهایی و عالی اسلام و شیعه درباره حکومت با ارائه مدارک موثق، در آن بیان شده است و برای علما و مجتهدان، کتابی استدلالی و اجتهادی و برای عوام رساله‌ تقلید درباره وظایف اجتماعی است. مرتضی مطهری نیز این کتاب را تفسیری دقیق از توحید عملی، اجتماعی و سیاسی اسلام دانسته که با استدلال‌های متقن، از قرآن و نهج البلاغه توأم است.

نویسنده

مقالهٔ اصلی: محمدحسین غروی نائینی

محمدحسین غروی نائینی (۱۲۷۶-۱۳۵۵ق/۱۲۴۰-۱۳۱۵ش) از فقیهان شیعه در قرن چهاردهم قمری و از علمای طرفدار نهضت مشروطه ایران بود. وی متولد شهر نائین و تحصیل‌کرده نزد علمایی چون جهانگیرخان قشقایی، میزاری شیرازی، سید محمد فشارکی و آخوند خراسانی در شهرهای اصفهان، سامرا، کربلا و نجف بود. همراهی با میرزای شیرازی در نهضت تنباکو، همکاری با آخوند خراسانی و عبدالله مازندرانی در نهضت مشروطه ایران و همچنین اعلام جهاد علیه انگلیس در عراق به همراه سید ابوالحسن اصفهانی از جمله فعالیت‌های سیاسی نائینی بوده است.

نائینی پس از محمدتقی شیرازی، به همراه سید ابوالحسن اصفهانی عهده‎ دار مرجعیت شیعه شد. شهرت علمی نائینی بیشتر به خاطر اصول فقه و همچنین تألیف کتاب معروف تنبیه الامه و تنزیه المله است.

فهرست

کتاب شامل یک مقدمه، پنج فصل و دو مقصد در خاتمه آن است. در مقدمه مطالبی درباره حقیقت استبداد و مشروطیت، دولت، قانون اساسی، مجلس شورای ملی، آزادی و مساوات آمده است.

فصول پنج گانه کتاب نیز عبارت‌اند از:

• حقيقت‌ سلطنت‌ نزد اديان‌ و عقلا
• تحديد سلطنت‌ ‌در‌ عصر غيبت‌
• مشروطه‌ و تحديد سلطنت‌
• پاسخ‌ ‌به‌ شبهات‌ و مغالطات
• صحت‌ و مشروعيت‌ مداخله نمايندگان‌ مجلس‌ و شرائط و وظائف‌ آنان‌

خاتمه کتاب نیز دربرگیرنده دو «‌مقصد‌» (بخش) است:

• مقصد اول: قواي‌ حافظ استبداد
• مقصد دوم‌: راههاي‌ علاج‌ قواي‌ استبداد

نقدها

دشواری متن تنبیه الامه از جمله نقدهایی است که به این کتاب وارده شده است. دکتر فیرحی در این باره چنین آورده است: دشواری ادبیات تنبیه الأمة دو ویژگی اساسی در آن است: نخست اینکه تنبیه الأمة هرچند به زبان فارسی نگاشته شده است، اما به واقع فارسی ـ عربی است. رساله‌ای است هم فقهی و هم فشرده. نویسنده‌اش مدرس عالی‌رتبه‌ای است که سال‌ها به تدریس تخصصی در عالی‌ترین مراحل فقه و اصول اشتغال داشته و همین موجب شده است که بیان و کلام او جنبۀ تخصصی پیدا کند و بیشتر به زبان «اهل اصطلاح» سخن بگوید. ویژگی دوم نوآوری فقهی ـ سیاسی نویسنده در تلاش برای پیوند سنت فقاهتی با موضوع جدید و دشواری چون تجدد، دموکراسی و دولت مدرن است. همین ویژگی ادبیات نویسنده را با پیچیدگی خاصی همراه کرده و کتاب و نویسنده را در معرکه «نزاع سنت و تجدد» قرار داده است.

منابع

• آقا بزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه (نقباء البشر فی القرن الرابع عشر)، مشهد، دارالمرتضی، ۱۴۰۴ق.
• عبدالهادی حائری، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران ۱۳۶۴ ش.
• سیدمحسن امین، اعیان‌الشیعه، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۶ق.
• «حماسه فتوا»، ویژه‌نامه روزنامه جمهوری اسلامی به مناسبت سده وفات میرزای شیرازی، سال ۱۳۷۰، مصاحبه با آیت‌اللَّه سیدرضی شیرازی.