تنبیه الامة و تنزیه الملة (کتاب)

تنبیه الامه و تنزیه المله از مشهورترین رساله‌های سیاسی در عصر مشروطه است که در دفاع از سلطنت مشروطه و در مخالفت با حکومت استبدادی توسط میرزا محمدحسین غروی نائینی نوشته شد.

معرفی اجمالی

تنبیه‌الامة و تنزیه‌الملة رساله‌‌ای سیاسی که توسط میرزا محمدحسین نائینی در دفاع از حکومت انتخابی و مخالفت با سلطنت مطلقه و حکومت استبدادی در ربیع‌الاول ۱۳۲۷ق (پس از به توپ بستن مجلس شورای ملی توسط محمدعلی شاه قاجار و پیش از فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان) نوشته شد و در همان سال در بغداد به چاپ رسید.

جایگاه کتاب

این کتاب مورد تأیید محمدکاظم خراسانی و عبدالله مازندرانی دو فقیه معروف آن زمان نیز قرار گرفت.

به دلیل حساس بودن موضوع و نظریه ابراز شده در این کتاب، از بدو نگارش آن تا امروز نظرهای متفاوتی درباره آن اظهار شده است، ولی حتی جدّیترین منتقدان، نتوانسته‌اند عمق مباحث و دقت علمی آن را نادیده بگیرند و از ستایش و تحسین آن خودداری ورزند.

آخوند خراسانی آن را «‌اجلّ از تمجید‌» دانسته و ملا عبدالله مازندرانی ضمن تمجید از این اثر، تمام اصول و مبانی سیاسی آن را مأخوذ از اسلام ذکر کرده است.

به نوشته سیدمحمود طالقانی، این کتاب «‌با حرارت و استدلال محکم‌» نوشته شده و نظر نهایی و عالی اسلام و شیعه درباره حکومت با ارائه مدارک موثق، در آن بیان شده است و برای علما و مجتهدان، کتابی استدلالی و اجتهادی و برای عوام رساله‌ای تقلید درباره وظایف اجتماعی است.

مرتضی مطهری این کتاب «‌ذی قیمت‌» را تفسیری دقیق از توحید عملی، اجتماعی و سیاسی اسلام دانسته که با استدلالها و استشهادهای متقن، از قرآن و نهج البلاغه توأم است.

«انصاف این است که تفسیر دقیق، از توحید عملی، اجتماعی و سیاسی اسلام را هیچ کس به خوبی علامه بزرگ و مجتهد سترگ، میرزا محمدحسین نائینی - قدس‌سره - توأم با استدلال‌ها و استشهادهای متقن، از قرآن و نهج‌البلاغه، در کتاب ذی‌قیمت تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله بیان نکرده است.»

حمید عنایت آن را «‌از نوشته‌های معدود مربوط به دوره انقلاب مشروطه ایران، در توجیه نظام مشروطه از دیدگاه مذهب شیعه‌» و تنها رساله منظم و منسجم شناخته شده می‌داند که «‌یک شخصیت مذهبی آن زمان، در دفاع از دموکراسی پارلمانی‌» نگاشته و معتقد است این کتاب بهترین شاهد بر پیوند نظریه فقهی و نگرش سیاسی علمای شیعه است.

نویسنده

مقالهٔ اصلی: محمدحسین غروی نائینی

فهرست

کتاب شامل یک مقدمه، پنج فصل و دو مقصد در خاتمه آن است. در مقدمه مطالبی درباره حقیقت استبداد و مشروطیت، دولت، قانون اساسی، مجلس شورای ملی، آزادی و مساوات آمده است.

فصول پنج گانه کتاب نیز عبارت‌اند از:

• حقيقت‌ سلطنت‌ نزد اديان‌ و عقلا
• تحديد سلطنت‌ ‌در‌ عصر غيبت‌
• مشروطه‌ و تحديد سلطنت‌
• پاسخ‌ ‌به‌ شبهات‌ و مغالطات
• صحت‌ و مشروعيت‌ مداخله نمايندگان‌ مجلس‌ و شرائط و وظائف‌ آنان‌

خاتمه کتاب نیز دربرگیرنده دو «‌مقصد‌» (بخش) است:

• مقصد اول: قواي‌ حافظ استبداد
• مقصد دوم‌: راههاي‌ علاج‌ قواي‌ استبداد