فقه معاصر:پیش‌نویس فقه سیاسی جلد پنج (کتاب)
چکیده
حقوق و قواعد مخاصمات در حوزۀ جهاد اسلامى و حقوق بین‌الملل اسلام، نام جلد پنجم از مجموعه ده جلدی «فقه سیاسی»، اثر عباسعلی عمید زنجانی است. در این کتاب، مشروعیت جهاد از نگاه اسلام و حقوق بین الملل بررسی و به دیدگاه‌های فقهی اشاره می‌گردد. از نگاه نویسنده، وضعیت اولیه میان جهان اسلام و کفر می‌تواند صلح و بی طرفی باشد و در زمان مناقشات نیز در صورت عدم توافق و انعقاد قرارداد همزیستی عادلانه، جهاد آخرین راه حل خواهد بود. انتخاب جنگ سرد در جایگاه استراتژی بین المللی جهان اسلام، با اصول و موازین اسلامی سازگار نیست. در جنگ دفاعی اذن امام معصوم یا امام نیابتی شرط نیست و اگر جنگ صرفاً برای کسب اقتدار سیاسی باشد جهاد مشروع محسوب نمی‌شود. جهاد رهایی بخش ملت‌ها و دولت‌ها، از نظر اسلام جایز است و با رعایت شرایط، جهاد به معنای مداخله در امور داخلی ملت‌ها و کشورها نیست. جهاد ابعاد و آثار سازنده اجتماعی و فرهنگی و معنوی نیز دارد که شهادت در اوج آن قرار دارد.
ساختار کتاب
نسخه انتخابی کتاب برای معرفی، چاپ اول کتاب (به نقل از نرم افزار مجموعه آثار آیت الله عمید زنجانی) است که در سال ۱۳۸۲ش توسط انتشارات امیرکبیر در تهران منتشر شده است. جلد پنجم کتاب «فقه سیاسی» دو بخش با حجم تقریباً مساوی دارد (هر کدام ۲۰۰ ص). بخش اول و کلیات در چهار فصل، ریشه‌های جنگ، بنیاد جنگ در اسلام، شیوه‌های برخورد با دشمن و راه‌های کمک به حذف جنگ را روشن می‌سازد. بخش دوم با عنوان «ماهیت جنگ و اقسام آن»، در شش فصل، مباحث بخش اول را بسط و شرح می‌دهد. موضوع فصل اول، عبادت، قداست، ارزش و جایگاه جهاد در اسلام و نسبتش با مکلفین و شرایط وجوبش است. در فصل بعدی، مشروعیت و اهداف جهاد از دیدگاه قرآن و «نهج البلاغه» بیان می‌شود و در فصل سوم، اقسام جهاد مانند جهاد دفاعی و ابتدایی تعریف می‌گردد. بررسی نظریات فقهای اهل سنت و شیعه درباره جهاد، در فصل چهارم جا گرفته و و در فصل بعدی، جهاد و مداخله در امور ملت‌ها شرح شده است. آخرین فصل، آثار سازنده جهاد چون حفظ حاکمیت، توسعه و سازندگی، خودکفایی، احیا و ارتقای فرهنگی و معنوی است که ارزش و جایگاه شهادت را نیز دربر گرفته است.
مشروعیت جهاد از نگاه قرآن و نهج البلاغه
عمید زنجانی در بخش اول کتاب (کلیات)، وقتی به تعریف و ریشه‌های جنگ می‌پردازد به ریشه یابی جنگ از دیدگاه اسلام هم اشاره و از نظر قرآن برای آن دو ریشه را بیان می‌کند:
الف. تنازع و تضاد زمینه ساز تكامل و مانع از فساد در جامعه بشر است: «وَ لَوْ لاٰ دَفْعُ اللّٰهِ النّٰاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ» (بقره، آیه ۲۵۱).
ب. افراد در برابر شرایط تهدید كننده، قدرت مقابله و دفاع را داشته باشند: «وَ لَوْ لاٰ دَفْعُ اللّٰهِ النّٰاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوٰامِعُ وَ بِيیعٌ وَ صَلَوٰاتٌ» (حج، آیه ۴۰).
وی هر كدام از این دو تحلیل قرآنی را دلیلی برای مشروعیت جهاد بیان می‌کند: آیه اول، نخستین اجازه دفاع مشروع به مسلمانان ستمدیده و از خانه و كاشانه آواره شده را داده است و آیه دوم نجات گروهى از بنى اسرائیل را به دست طالوت از ظلم و تجاوز جالوت یادآوری می‌کند. ایشان سپس ریشه‌های جنگ از دیدگاه «نهج البلاغه» را نیز مطرح می‌کند؛ از جمله اینکه یکی از ورودی‌های بهشت به نام مجاهدین در راه خداست (ص ۲۶ تا ۳۴).
آیا جنگ سرد، استراتژی روابط خارجی اسلام است؟
نویسنده کتاب، جنگ سرد را از دو نگاه فقهی اصالت جنگ یا صلح بررسی می‌کند. ابتدا اصالت جنگ در روابط خارجی دارالاسلام را مطرح می‌کند که به صورت دائم در قالب جنگ سرد وجود دارد؛ جنگی که نوعی مبارزه منهای جنگ واقعی است و در آن، نیروهای معنوی چون باور، فرهنگ و عاد ملت به جای نیروی نظامی به کار می‌آید و البته مثل جنگ واقعی تا گرفتن نتیجه ادامه دارد! به نظر وی، جنگ سرد با این نگاه، با جنگ روانی نهفته در اصول تبرّی از دشمن و عدم وابستگی به آن که قرآن نیز به آنها تأکید دارد سازگار است اما یک نگرانی وجود دارد و آن اینکه ابزار و شیوه‌های کاربردی در جنگ سرد، معمولاً با مقاصد اسلام و بویژه استراتژی دعوت ناسازگار است؛ در حالی که اسلام در سیاست خارجی باید به گونه ای عمل کند که دنیا به صداقت و انسان دوستی اسلام شک نکند و ترسیم نادرستی از اسلام در اذهان و افکار عمومی شکل نگیرد. ایشان در ادامه، وضعیت و مشکلات جنگ سرد را در نظریه صلح در سیاست خارجی دارالاسلام نیز بررسی می‌کند و در نهایت نتیجه می‌گیرد که انتخاب و ابتکار جنگ سرد در جایگاه استراتژی بین المللی جهان اسلام، با اصول و موازین اسلامی سازگار نیست (ص ۳۴ تا ۳۸). گفتنی است فصل دوم بخش اول کتاب به موضوع «بنیاد جهاد در اسلام» اختصاص دارد و مفصل تر به اصالت جنگ یا صلح و نیز حقانیت، قداست و زیربنای ایدئولوژیکی جهاد پرداخته شده که برای علاقه مندان خواندنی است (ص ۳۹ تا ۶۹).
جهاد، آخرین راه حل در مقابل دشمن
نفی تولّی (ذوب نشدن در فرهنگ بیگانه و از دست دادن هویت اسلامی نه به معنای رسمیت نداشتن هویت انسانی غیر مسلمانان)، برائت و تبرّی از مشرکان (منزوی و بایکوت کردن دشمن و بازداشتن از سوء استفاده از شرایط صلح)، عدم وابستگی و رکون به دشمن، نفی سبیل و سلطه دشمن بر مسلمان، آمادگی رزمی و توانایی واکنش سریع، انعطاف پذیری در روابط بین المللی، مقابله به مثل، و در آخرین مرحله، جهاد، هشت راهی است که عمید زنجانی برای شیوه‌های مواجهه با دشمن ترسیم و از نظر فقهی و حقوقی بحث کرده و معنای درست آن را ارائه کرده است. به نظر وی، در صورت بسته بودن همه راه‌های همزیستی عادلانه با دشمنان، راه حل نهایی جهاد است (ص ۷۱ تا تا ۱۲۸).
وی در ادامه، دو حادثه تاریخی در حکومت امام علی(ع) را مثال می‌زند و شرح می‌دهد: توطئه معاویه در برابر نمایندگی محمد بن ابی بکر در مصر و شهادت نماینده امام علی(ع)، و جنگ صفین و تردید عده ای از مسلمانان از ادامه جنگ و همراهی با حضرت.
ایشان در پایان این تحلیل تاریخی، از کلام امام در «نهج البلاغه» سه نتیجه کلی می‌گیرد؛ از جمله اینکه اسلام در برابر کسانی که آن را نپذیرفته‌اند رفتاری جز شیوه منطقى و فكرى ندارد و هرگز به زور و سلاح متوسل نمی‌شود؛ اما در برابر دشمنانى كه فعالیت خصمانه دارند و منطق و برخورد اصولى و مسالمت‌آمیز نیز بى‌ثمر است توسل به اسلحه و جهاد راه حل این مشكل خواهد بود (ص ۱۲۹ تا تا ۱۳۵).
گفتنی است نویسنده در آخرین فصل بخش اول کتاب، راه‌های کمک به حذف جنگ را نیز مفصل بررسی می‌کند و به مباحثی نظیر خلع سلاح از دیدگاه اسلام، بحران زدایی، تقدم دعوت بر جهاد، استراتژی وحدت، راه حل‌های سیاسی و دیپلماسی؛ اختلافات و حکمیت و نیز آمادگی نظامی و واکنش سریع و مقایسه دیدگاه اسلامی و استکباری در این زمینه (با ذکر هشت تفاوت اصلی) می‌پردازد (ص ۱۳۷ تا ۱۹۹).
آیا اذن امام اصیل یا نیابتی شرط جهاد است؟
در قرآن، دو عنوان جهاد و قتال به چشم می‌خورد و از مجموع آیات استفاده می‌شود که جهاد نوعی قتال است که البته برای آن شرایط و خصوصیات محدودکننده ای وجود دارد. از سوی دیگر جهاد فریضه ای عمومی و کفایی است اما آیا جهاد بدون حضور و ساماندهی امام بالاصاله یا امام نیابتی در عصر غیبت، مجاز و مشروع است؟ عمید زنجانی در اینجا تصریح می‌کند بسیارى از فقهاى شیعه، مانند كاشف الغطاء، در جهاد دفاعی، اذن امام معصوم در زمان حضور و اجازه فقیه جامع الشرایط در عصر غیبت را را شرط نمی‌دانند. در جهاد ابتدایی وی به اختلاف نظر فقهای شیعه درباره شرطیت اذن امام معصوم اشاره می‌کند و می‌گوید نظر مشهور این است كه جهاد ابتدایى مشروط به اذن امام اصیل است. ایشان با بیان فتوای امام خمینى(ره) در «تحریر الوسیله» که شروع جنگ ابتدایى از مختصات امام معصوم است، می‌نویسد: «فقهاى شیعه به همین لحاظ جهاد را به جنگ با دشمنان تعریف نموده و آن را شامل نبرد مسلحانه داخلى با شورشیان (یاغیان) و پیكار خارجى با مشركان دانسته و هدف جهاد را اعم از دفاع در برابر تهاجم و دشمنى و نیز یارى رساندن به اسلام و اقامه شعائر دین تلقى نموده‌اند» (ص ۲۰۳ تا ۲۰۵).
جنگ برای کسب اقتدار سیاسی مصداق جهاد نیست
در جهاد، در کنار عناصر مادی، از نگاه فقهی، عنصر معنوی مرتبط با انگیزه مجاهدان نیز وجود دارد که عبارت است از قصد قربت و انگیزه برای مقاصد الهی. از همین رو فقهای اسلام جهاد را در تقسیم بندی موضوعی کتب فقهی، آن را در بخش عبادات قرار داده‌اند. نویسنده کتاب در شرح عبادت بودن جهاد بیان می‌کند که اقدام به جنگ مسلحانه با دشمن با هدف غیر الهی، مانند دستیابی به غنایم یا رسیدن به اقتدار سیاسی یا نظامی، نمی‌تواند مصداق جهاد باشد. وی همچنین درباره جهاد دفاعی این توضیح را می‌دهد که وقتی میهن اسلامی توسط نیروهای مسلح دشمن اشغال شود، جهاد دفاعی بر هر مرد و زنی واجب است و در این شرایط، خواه ناخواه جهاد از شکل واجب تعبدی به واجب توصلی (تحقق امر واجب) تغییر می‌یابد و عنصر معنوی جهاد نیز اعتبارش را از دست می‌دهد. از سوی دیگر، اگر رزمنده ای فاقد انگیزه الهی در جهاد باشد و کشته شود از آثار معنوی آن نیز بی بهره خواهد ماند و به تعبیر برخی از روایات، شهید الحمار (جنگ با نیت تصاحب مرکب) خواهد بود (ص ۲۱۱ و ۲۱۲). بنابراین مفهوم عبادی بودن جهاد، مانند عبادت در نماز و روزه نیست که اگر جهاد بدون قصد الهی صورت گیرد، بی اعتبار و باطل باشد؛ به طوری که دوباره ملکف به انجام آن باشیم. به همین دلیل، فقها جهاد را از نظر آثار فقهی، از توصلیات (واجب توصلی) شمرده‌اند (ص ۲۳۹ و ۲۴۰).
فقر، معافیت از جهاد نمی‌آورد به گفته مؤلف کتاب، طبق نظر فقها، کودکان، زنان، دیوانگان و افراد ضعیف، بیمار و ناتوان معاف از جهاد معرفی شده‌اند. درباره معافیت زنان اجماع وجود درد و تحمل مسائل و مشکلات ناشی از جنگ نسبت به همسرشان برای آنها کافی است. البته نفی تکلیف جهاد از سالخوردگان، از باب قاعده نفی حرج و تکلیف است نه عدم ترخیص. وی در اینجا حضور و جهاد عمار یاسر و مسلم بن عوسجه را در کربلا مثال می‌زند که هر دو هشتاد سالگی را پشت سر گذاشته بودند. ایشان اضافه می‌کند که برخی از فقها فقرا و مستمندان را نیز از جهاد معاف دانسته‌اند اما دلیل قابل قبولی ارائه نکرده‌اند و به همین دلیل فقر نمی‌تواند دلیل قانع کننده برای عدم شرکت در جنگ و جهاد باشد (ص ۲۴۰).
جهاد رهایی بخش، از نظر قرآن مشروع است
به نظر مؤلف کتاب، اهداف جهاد از دیدگاه قران را باید به دو بخش جهاد دفاعی و ابتدایی تقسیم کرد. وی اهداف ده گانه ای را برای جهاد دفاعی از آیات قرآن ذکر می‌کند؛ مانند: دفاع در برابر ظلم و تجاوز، پیمان شکنان متجاوز، آشوبگران داخلی که عامل دشمن اند. در جهاد ابتدایی نیز متذکر می‌شود که قرآن رزمندگان و فرماندهان را به تأمل و بررسی همه جانه فرا می‌خواند اما در سه جا جهاد ابتدایی را مجاز و معتبر می‌داند:
الف. آزاد كردن ملت‌ها و توده‌هاى مردمى كه بر اثر سلطه قدرتمندان و دولتمردان از درک حقایق، آزادی اندیشه و قضاوت و انتخاب محروم اند. هدف از این جهاد، هموار كردن راه حقیقت یابى، نفى تحمیل‌ها و استضعاف هاى فكرى و آماده كردن زمینۀ رشد آگاهی‌ها و شكوفایى اندیشه‌هاست (سوره انفال، آیه ۳۹).
ب. رهایى بخشی ملت‌ها و گروه هاى تحت ستم كه خود یاراى گرفتن حق خویش را ندارند و به گونه‌اى در استعمار و استثمار قرار دارند و از حقوق خود محروم اند و مستضعف محسوب می‌شوند؛ مانند مبارزه موسى و هارون با فرعون (سوره قصص، آیات ۴ و ۵).
ج. كمک و یارى و همراهى با نهضت هاى آزادی بخش و مستضعفانى كه در سراسر جهان براى نجات خود در برابر استكبار و ستم جهانى مى‌جنگند (سوره نساء، آیه ۷۵).
عمید زنجانی سپس اهداف جهاد را از نگاه علی(ع) از میان «نهج البلاغه» به تفصیل و در هشت مورد بررسی می‌کند: ۱. حاکمیت حق، ۲. نهی از منکر، ۳. امنیت و اقامه نظام الهی، ۴. مبارزه با عوامل فشار و استکبار، ۵. جهاد وسیله هدایت، ۶. حفظ اصول و مقررات عمومی، ۷. دفاع از موضع حق و ۸. ریشه کردن تجاوز (ص ۲۵۶ تا ۲۸۱).
اختلاف فقها در تقسیم و تفسیر انواع جهاد
عمید زنجانی در بخش دوم و بحث اقسام جهاد (فصل سوم)، نشان می‌دهد تقسیم بندی جهاد به ابتدایی (تهاجمی) و دفاعی، از نظر فقهی خیلی مسلم نیست و در آن از سوی فقها اختلاف مبنایی و معنایی وجود دارد. برخی از فقها همه موراد جهاد را دفاعی می‌دانند و بعضی نیز جهاد را فقط مفهومی تهاجمی تلقی می‌کنند به این معنا که اسلام هر نوع رفتار مسالمت آمیز را با کسانی که مسلمان نشوند یا جزیه ندهند نپذیرفته و نسبت به آنها دستور جهاد داده است. علاوه بر تقسیم بندی، تفسیر و تعریف دو مفهوم ابتدایی و دفاعی نیز نزد فقها اختلافی است و برخی آن را به هدف نهایی جهاد وابسته کرده‌اند که اگر این هدف، اعتلای اسلام و اقامه شعائر دینی باشد، جهاد، جهاد ابتدایی است (ص ۲۸۳ تا ۲۸۵). وی سپس در فصل‌های بعدی (دوم تا پنجم)، جهاد دفاعی، جهاد ابتدایی (رهایی بخش)، مرابطه (مرزداری و مرزبانی) و جهاد با بغاة (جنگ داخلی) را به صورت مفصل تر بحث می‌کند (ص ۳۱۹ تا ۳۴۸).
نویسنده کتاب همچنین سراغ ابعاد اجتماعی و سیاسی جهاد از دیدگاه «نهج البلاغه» نیز می‌رود و مسائلی را بررسی می‌کند؛ ازجمله: تاکتیک جنگی حج برای مستضعفان (الحجّ، جهاد الضعیف)، جهاد زن در خانه به جای نبرد مسلحانه، زمینه سازی سیستم امر به معروف و نهی از منکر برای جهاد فی سبیل الله. ایشان در این قسمت، جنگ‌های دوران امامت علی(ع) را از نظر ابعاد جهاد، تحلیل و تفسیر می‌کند (ص ۲۸۵ تا ۳۱۹). گفتنی است «نظریات فقهای شیعه» در فصل چهارم بخش دوم کتاب نیز دوباره و با طرح بعضی از احکام جهاد بحث شده است (ص ۳۵۳ تا ۳۵۶).
نظرات فقهای اهل سنت درباره جهاد
مؤلف کتاب خیلی کوتاه به نظریات فقهای اهل سنت در زمینه جهاد نیز می‌پردازد. به نظر وی این فقها فرقی بین جهاد ابتدایی و دفاعی قائل نیستند. برخی از احکام جهاد طبق فقه اهل سنت از این قرار است:
- جهاد دریایی، افضل از جهاد زمینی و جهاد با اهل کتاب، افضل از جهاد با کفار است.
- دعوت به اسلام قبل از جهاد، فقط زمانی واجب است که قبلاً دعوت به آنها نرسیده باشد.
- فرماندهی جهاد با امام مسلمین است و او باید اوامر لازم برای آمادگی واجدین شرایط، ایجاد تشکیلات نظامی و تعیین سلسله مراتب فرماندهی را صادر کند.
- پس از تلاقی دو جبهه اسلام و دشمن و حضور در جنگ، نمی‌توان جبهه جنگ را ترک کرد. ترک جبهه نیز فقط با اجازه فرمانده کل مجاز است نه فرماندهان جزء.
- با دستور جهاد از طرف امام مسلمین، جهاد بر عموم واجب است و در امامت در جهاد، عدالت شرط نیست و با هر امامی چه عادل و چه فاجر (حتی با جرم اختلاس و خیانت) می‌توان جهاد کرد (وجود مناقشه در اینجا از نظر فقه حنبلی).
- هنگام غافلگیری از سوی دشمن، برای جهاد، به کسب اجازه فرماندهی نیاز نیست.
- حضور زنان در جبهه جنگ و در خاک دشمن مجاز نیست و تنها فرماندهان می‌توانند همسرانشان را همراه خود ببرند.
- بردن قرآن به خاک دشمن در زمان جنگ جایز نیست و هنگام بازگشت مجاهدان از جنگ، از آنها استقبال انجام نمی‌گیرد.
- استفاده از نیرنگ در جنگ برای فریب دادن دشمن (رزمنده یا غیر نظامی) جایز است و در فقه حنبلی شبیخون زدن نیز جایز است.
- رزمنده مسلمان اگر در موقعیت اسارت قرار گرفت بهتر است به جهاد ادامه دهد تا شهید شود.
- غیر نظامیان مصونیت دارند مگر اینکه در فعالیت‌های نظامی مشارکت داشته باشند.
- مثله کردن اجساد دشمن و انتقال سرها از جبهه مکروه است.
- قرارداد هدنه (آتش بست موقت)، استیمان (عدم ضامن بودن امین) و ذمّه (مقررات خاص و پرداخت جزیه و جریمه مالی) با همه فرقه‌های کفار جایز است (ص ۳۴۹ تا ۳۵۳).
جهاد، مداخله در امور داخلی ملت‌ها و کشورها نیست
جهاد به نوعی مداخله در امور داخلی کشورها و نقص حاکمیت، آزادی و استقلال و حقوق اساسی آنهاست. عمید زنجانی حل این تعارض را بسیار دشوار و بحث انگیز می‌خواند و مداخله نامشروع را به سه نوع تقسیم می‌کند:
- ایجاد تغییرات در امور داخلی کشور به نفع خود و به طور مخفیانه.
- کتمان حقایق و فریب ملت یا دولت دیگر و ایجاد تصور و برداشت نادرست درباره ماهیت خواسته‌ها و منافع و مضرات آنها.
- توسل به زور و تحمیل خواسته‌های خود به ملت و دولت دیگر بدون دادن حق انتخاب و رعایت مصالح و منافع ملی.
وی در ادامه، درباره شرایط و خصوصیات مداخله نامشروع بیشتر توضیح می‌دهد و سپس سراغ جهاد و نوع مداخله آن در امور داخلی کشورها می‌رود و از آیات و روایات جهاد و مداخله نتیجه می‌گیرد که جهاد هرگز به معنای مداخله در امور داخلی ملت‌ها و کشورها نیست. همچنین در ظاهر تعابیر فقها، جهاد و رفتار با کفار در سه حالت دیده شده است: اسلام، قرارداد (ذمه) و جنگ. به نظر وی این حالات سه گانه ناشی از این است که وضعیت ابتدایی بین اسلام و کفر را جنگ در نظر بگیریم اما اگر این حالت اولیه را صلح بدانیم، رفتار چهارمی هم متصور است که در برخی روایات نیز به آن اشاره شده است: بی طرفی و عدم تعرض (حِیاد). بنابراین بی طرفی نیز به قراردادهای امان، ذمه و هدنه اضافه می‌شود (ص ۳۵۷ تا ۳۶۸).
شهادت، انگیزه امام علی برای(ع) پذیرفتن بار مسئولیت و جهاد
عمید زنجانی کتاب را با «آثار سازنده جهاد مقدس» پایان می‌دهد که در جهاد علاوه بر اقتدار ملی، حفظ حاکمیت و سازندگی و خودکفایی، شاهد ارتقای فرهنگی و معنوی جامعه و احیای ارزش‌های اسلامی نیز هستیم که در این میان، شهادت موضوعی ویژه و شاخص است (ص ۳۶۹ تا ۴۰۱). از نظر وی، بحث درباره شهادت فقط در خور ارزیابی عقلانی نیست؛ چراکه شهادت تجلی شکوهمندی از عشق و جاودانگی است. ایشان ارزش و جایگاه شهادت را با استناد به سخنان پیامبر اسلام(ص) و امیر مؤمنان(ع)، بویژه از «نهج البلاغه» (مانند نامه ۳۵) تفسیر و تحلیل می‌کند؛ ازجمله: یاد شهیدان باعث تداوم راه شهداست (أین اخوانى الذین ركبوا الطریق، و مضوا على الحق؟ أین عمار؟) و همچنین امید به شهادت، قوی‌ترین انگیزه امام برای قبول مسئولیت و جهاد با دشمنان بوده است (فوالله لولا طمعى عند لقائى عدوى فى الشهادة، و توطینى نفسى على المنیة، لا حببت ألا ألقى مع هؤلاء یوماً واحداً، و لا ألتقى بهم أبدا).